Wandelroute Leersumse Veld & Landgoed Broekhuizen (16 km)

Het Leersumse Veld

Ten noorden van Leersum, net onder de A12, ligt het Leersumse Veld. Het is best groot, zo’n 80 ha, en het valt onder de hoede van Staatsbosbeheer. Als je hier voor het eerst komt, dan zou je misschien zeggen: die vennen, die heide, dat stuifzand – wat tijdloos allemaal, zo ziet het hier al duizenden jaren uit.

Nou, niet helemaal. De werkelijkheid is een stuk weerbarstiger. Ja, het Leersumse Veld is een stukje natuur waarvan de geschiedenis teruggaat tot de ijstijd. Maar in de laatste eeuwen is hier veel gebeurd.

Zo ontstond het Leersumse Veld

• Laatste ijstijd: de Utrechtse Heuvelrug is een grote stuwwal vol ijs. Door wegstromend smeltwater ontstaat hier een vlakte. De wind heeft hier vrij spel. Er waait zoveel dekzand weg dat het grondwater aan de oppervlakte komt en her en der natte plekken ontstaan.
• Duizenden jaren is deze vlakte een gebied van stuifzand en heide. De natte plekken raken langzaam verveend.
• Vanaf 1800 wordt het veen gebruikt voor turfwinning. Hierdoor ontstaan 3 vennen.
• Vanaf 1900 worden de heidegebieden beplant met dennen en sparren. Het gebied krijgt meer het karakter van een landgoed. Er komen lanen met eiken, linden en rododendrons.
• In 1911 koopt een particulier het Leersumse Veld. Hij maakt van de eerste plas een zwembad. Speciaal voor kanovaarders komen er kanaaltjes.
• Vanaf 1970 breekt een nieuwe fase aan. Er moet meer variatie komen in planten, dieren, heide en zandverstuivingen. Een deel van de naaldbomen wordt weer gekapt.
• In 1996 en 1997 worden de plassen uitgebaggerd en krijgen de oevers een opknapbeurt. In de oostelijke plas wordt grondwater ingelaten. Dat maakt het water in de plas minder zuur.

En de natuur nu?

Allereerst veel bijzondere vogels: klapekster, kuifeend, sperwer, kruisbek, roodborsttapuit. Deze wandelroute voert je langs een vogelkijkhut bij de derde plas. Daar heb je kans om deze soorten te spotten. Op vogelkijkhut.nl/view/56/ kun je volgen wat je voorgangers allemaal hebben gesignaleerd.

En verder:

• libellen: venglazenmaker, pantserjuffer, paardenbijter, oeverlibel, heidelibel
• vlinders
• bijzondere dieren: de zeldzame heikikker
• bomen: berk, eik, beuk
• Piëmontese runderen

Ten zuidoosten van de plassen kom je nog langs een bijzonder stuk met zandverstuivingen: de Ginkelse Duinen. Aan de westkant ligt het Breeveen. Daar zijn levendbarende hagedissen te vinden. Plus heel iets anders: restanten van loopgraven uit de Tweede Wereldoorlog.

Schaatsen

Al met al is het Leersumse Veld een heerlijk wandelgebied, met veel variatie, een van de mooiste plekjes van de Utrechtse Heuvelrug. En niet alleen mooi voor wandelaars: in de wintermaanden zijn de Leersumse Plassen ook populair bij schaatsers. In dit bosgebied kan het namelijk in de winter flink koud worden. Daardoor hebben deze plassen vaak al snel natuurijs.

Landgoed Broekhuizen

Van ijstijd naar adel: rondom Leersum is dat een verrassend kleine stap. Als je voor het eerst op landgoed Broekhuizen komt, vraag je je misschien af: op een of andere manier komt me deze plek bekend voor – hoe komt dat? Dan ben je misschien een trouwe kijker van Heel Holland Bakt. Tot 2016 was het landgoed de opnamelocatie van dit overbekende tv-programma. Een voortreffelijke keuze, want het is een heerlijke locatie.

Landgoed Broekhuizen maakt deel uit van de Stichtse Lustwarande. Dat is de naam van een gordel van meer dan 100 villa’s en buitenplaatsen tussen De Bilt en Rhenen, pakweg het onderste deel van de Utrechtse Heuvelrug. Vooral in de 19e eeuw was deze streek in trek bij rijke Amsterdammers en Utrechtenaren.

Van kasteel naar landhuis

De geschiedenis van Broekhuizen gaat terug tot de middeleeuwen en begon met een kasteel Broekhuysen. Genoemd naar de familie Van Broeckhuysen, die al sinds 1250 in deze contreien vertoefde. In de 17e eeuw kreeg het kasteel de status van ‘ridderhofstad’. De term ridderhofstad verwijst naar een landhuis of versterkte buitenplaats van een ridder of iemand van adel. Het is dus eigenlijk een soort herenhuis dat symbool stond voor rijkdom, status en militaire macht.

Ruim een eeuw later werd C.J. van Nellesteijn, burgemeester van Utrecht, de nieuwe eigenaar. Hij liet een nieuw landhuis bouwen, plus een landschapspark. Het huis kreeg een neoclassicistische stijl met 4 Ionische zuilen. In 1810 kwamen er nog vleugels bij. Daarmee kreeg het de vorm die het nu nog steeds heeft. De voorgevel heeft wel iets weg van een tempel.

Heel anders werd het omringende park. Beroemde landschapsarchitecten, zoals vader en zoon Zocher, gaven het een wat meer landschappelijk karakter met natuurlijke paden en vijvers. Erg groot is het niet – zo’n 6 ha – maar wel divers.

Een nieuwe eigenaar – en nog een, en nog een

Twee generaties later verkocht een kleinzoon het landgoed aan ridder Maarten Pauw van Wieldrecht. Die liet nog een stal en een koetshuis bouwen. In 1906 brandde het landhuis af, maar het werd meteen weer herbouwd. Een kopie, grotendeels van beton.

Opnieuw twee generaties later verkochten twee kleinzonen het weer aan het rijk. Rijksinstituut voor Natuurbeheer trok hier in. Die verkocht het een paar jaar later weer in 1969 aan Staatsbosbeheer. Dat besloot zich vooral op het park te richten en stelde het openbaar.

Ondertussen werden de gebouwen doorverkocht aan een particulier. Die kon de hypotheek niet betalen, de bank nam de panden over en gooide er gelijk een restauratie tegenaan.

Ben je ondertussen de tel kwijtgeraakt qua nieuwe eigenaren? Dan heb ik slecht nieuws: het rijtje wordt nóg langer. Een paar jaar later kregen de panden weer een nieuwe eigenaar. Die startte hier een hotel en restaurant – en niet zomaar een restaurant: in 2018 kreeg het een Michelinster. Vlakbij het landhuis is een moestuin. Daar kweekt het restaurant eigen groenten. Een Michelinster is hard werken.

Bakken & beuken

Al met al tientallen jaren lang turbulentie rondom het landhuis. Maar ondertussen bleef Staatsbosbeheer gewoon de eigenaar van het park. Het besloot ook zelf de handen uit de mouwen te steken: in 2007 werd de Engelse tuin grondig opgeknapt. Het resultaat trok de aandacht van Hilversum: van 2013 tot 2016 werd hier dus Heel Holland Bakt opgenomen.

Inmiddels is het landgoed een waar vogelparadijsje. Om maar wat vogelsoorten te noemen: ijsvogels, bosuilen, spechten, aalscholvers, ganzen en kuifeenden. En nog bijzondere zangvogels, zoals pimpelmezen, koolmezen, roodborstjes en zwartkoppen. Langs de waterranden vind je varens en waterviolen.

En verder heeft het landgoed heel veel beuken. In de monumentale Broekhuizerlaan staan er wel meer dan duizend. Helaas zijn ze er niet goed aan toe. De eigenaren willen de beuken daarom vervangen, maar hun voornemen stuit op veel weerstand. Er is een website in het leven geroepen om de waarde van de beuken te onderstrepen: www.broekhuizerlaan.nl.

Meer landgoederen

Smaakt dit landgoed naar meer? Kijk dan eens naar de wandelroute Langbroekse Landgoederen in dezelfde regio.

Tombe Van Nellesteijn

De naam Van Nellesteijn viel al eerder. Ja, de man die eind 18e eeuw eigenaar werd van Landgoed Broekhuizen. Na het overlijden van zijn vrouw hertrouwde hij met de huishoudster, die al een tijdje zwanger was. Maar zijn kinderen waren niet zo blij met deze manoeuvre. Van Nellesteijn besloot daarom samen met zijn nieuwe vrouw iets verderop te gaan wonen, het huidige Landgoed Dartheide. Hij liet Broekhuizen over aan zijn zoon Wouter Hendrik.

Als genereus gebaar naar zijn kinderen toe liet hij aan de noordkant van het landgoed, bovenop de 36 m hoge Donderberg, een enorme graftombe bouwen. En niet zomaar een tombe, er kwam nog een uitzichttoren bovenop. Allemaal ontworpen door architect Zocher junior. De keuze voor de Donderberg was niet toevallig. Duizenden jaren geleden lagen hier al grafheuvels. En in de jaren vóór de aanleg van tombe en toren was hier de lokale begraafplaats.

Tussen 1822 en 1917 werden in totaal 12 familieleden bijgezet in de tombe. Vol is vol, tijd om de ingang van het mausoleum definitief dicht te metselen. De toren is nog wel elke zondagmiddag geopend. In de Tweede Wereldoorlog bleek die toren nog even handig als uitkijkpost voor de Luchtbescherming.

Stormpad Breeveen: de valwind van 18 juni 2021

Het KNMI noemt het een ‘downburst’, of in gewone taal: een hevige valwind. Zo’n valwind ontstaat tijdens flinke onweersbuien door de sterke afkoeling van de lucht. Dat leidt tot zeer zware windstoten met snelheden van ver boven de 100 km/uur.

Door dit fenomeen werden Leersum en Maarsbergen op 18 juni 2021 getroffen – en hoé. Het spoor van de valwind begon bij de Nederrijn en liep over Zuylestein, Broekhuizen, Darthuizen, Leersum, Lombokbos, Maarsbergen en Valkenheide tot de A12. Anders dan bij een windhoos, waarbij de schade beperkt blijft tot een relatief lang en smal spoor, trok deze valwind een breed spoor.

Vooral Leersum werd zwaar getroffen: 9 bewoners raakten gewond, honderden huizen werden beschadigd, en 6 huizen werden zelfs onbewoonbaar. De schade bedroeg vele miljoenen euro’s. Leersum was dagenlang landelijk nieuws.

Ook in de omringende natuur was de ravage enorm. Een bosgebied van 16 hectare werd plat gemaaid. Oude dikke dennen, sparren, beuken en eiken braken als luciferhoutjes. Kilometers wandelpaden werden bedolven onder omgewaaide bomen.

Ravage of niet, toch koos het Utrechts Landschap ervoor het bos te laten zoals het was. Het bouwde er gewoon een pad overheen: het Stormpad Breeveen. Dit unieke pad laat goed zien hoe het bos zich langzamerhand herstelt van de storm.

Zoals vaker met natuurrampen blijkt er ook een positieve kant. Naast de enorme wirwar van omgewaaide bomen zie je ook het frisse jonge groen. De valwind heeft uiteindelijk voor open plekken en ruimte voor meer biodiversiteit gezorgd, zoals berkenbomen en wilde lijsterbes. Deze nieuwe leefomgeving biedt weer kansen voor verschillende dieren, waaronder reeën, dassen, vossen, vogels en talloze insecten.

Folly’s

Overal in Nederland kom je ze wel tegen, maar op de Utrechtse Heuvelrug nog wel het meest: folly’s. Dit zijn kleine bouwwerkjes die geen concreet nut hebben. Eigenlijk zijn ze alleen maar bedoeld om het landschap een beetje op te leuken. Het woord folly komt uit het Engels: dwaasheid.

Tijdens deze wandeling passeer je zo’n folly: de Uilentoren. Deze uitkijktoren staat aan de noordkant van Leersum en heette vroeger Pyramide Lombok. De Uilentoren heeft met andere folly’s gemeen dat het geen hoogstaande architectuur is, en in sommige gevallen zelfs kitsch, maar juist daardoor toch weer amusementswaarde heeft. Zeg maar het gemiddelde liedje op het Eurovisiesongfestival.

Op de Utrechtse Heuvelrug kom je tal van folly’s tegen:

• een nep-kapel op landgoed Sandwijck
• een nep-vuurtoren op landgoed Hoog Beek & Royen
• kapel Molensteijn aan de Langbroekerdijk
• een keienhuisje in het Blookerpark in Huis ter Heide
• de kluizenaarsgrot op landgoed De Paltz in Soest

Al deze folly’s bewijzen dat schoonheid soms geen ander doel nodig heeft dan simpelweg te bestaan.