Wandelen langs de Hollandse Waterlinie: van strijdtoneel tot wandelparadijs

Nederland en water: het is een ingewikkelde relatie. We bouwen dijken om het buiten te houden, polders om het te temmen en sluizen om het te sturen. Maar ooit gebruikten we datzelfde water als wapen. Tweemaal zelfs. Zowel de Oude als de Nieuwe Hollandse Waterlinie zetten grote delen van het land bewust blank om vijanden tegen te houden. Vandaag zijn die oude strijdtonelen veranderd in schitterende wandelgebieden. Waar je niet meer voor vijanden hoeft te vluchten, hooguit voor een verdwaalde ganzenpoep.

De Nieuwe Hollandse Waterlinie – slim, sterk en UNESCO-bekroond

De Nieuwe Hollandse Waterlinie, aangelegd in de 19e eeuw, was destijds het neusje van de militaire zalm. In 2021 kreeg ze samen met de Stelling van Amsterdam de eretitel UNESCO Werelderfgoed. Terecht, want nergens ter wereld vind je zo’n indrukwekkend systeem waarin techniek, waterbeheer en landschap zó slim samenkomen.

Voor wandelaars is de linie tegenwoordig een droomroute: het Waterliniepad (LAW 17) slingert ruim 350 km van Muiden (Noord-Holland) via de provincie Utrecht tot aan de Biesbosch (Noord-Brabant). Onderweg tref je stoere forten, stille dijkjes en eindeloze uitzichten. En wie graag goed voorbereid op pad gaat: er is een gloednieuwe wandelgids, compleet met kaarten, achtergrondverhalen en koffieadresjes (want ook soldaten dronken ooit koffie, vermoedelijk).

De Hollandse Waterlinie vormt een halve cirkel om het hart van Holland: van de voormalige Zuiderzee bij Muiden via Utrecht tot Gorinchem, waar de rivieren de verdediging overnamen. In totaal verrezen 45 forten, slim geplaatst bij sluizen, bruggen en kruisingen van waterwegen. Tussen de forten lagen brede zones die onder water konden worden gezet: de zogeheten inundatievelden.

Een landschap vol verhalen

Wandelen langs de Waterlinie is alsof je door een openluchtmuseum stapt dat toevallig ook een natuurgebied is. Waar ooit kanonnen dreunden, blaten nu schapen. Kazematten zijn veranderd in vleermuizenhotels. En het water dat ooit de vijand moest verjagen, trekt tegenwoordig weidevogels, reigers en zelfs otters aan.

Juist doordat de linie eeuwenlang militair gebied bleef, werd er weinig gebouwd. Geen bedrijventerreinen, geen snelwegen. Alleen rust, ruimte en eindeloze luchten. Dat levert een uniek landschap op vol contrasten: monumentale forten in sappig groen, kronkelende dijkjes, natte graslanden en vestingstadjes die nog altijd de sfeer van vroeger ademen.

Ook de natuur profiteert. In de voormalige inundatiezones broeden grutto’s, tureluurs en kieviten, terwijl oude fortmuren plek bieden aan zeldzame muurplanten. Zo blijkt een militair erfgoed toevallig ook een paradijs voor natuurliefhebbers.

Praktisch: wandelen op het Waterliniepad

Het Waterliniepad (LAW 17) is keurig bewegwijzerd met de bekende rood-witte markering van langeafstandspaden. De route is verdeeld in 19 etappes van gemiddeld 18 km: ideaal voor weekendwandelaars of mensen die hun wandelschoenen rustig willen inlopen.

De paden zijn grotendeels onverhard. Reken op gras, klei en modder (veel modder, als je pech hebt). Stevige schoenen zijn dus geen luxe, maar pure noodzaak. De route is goed bereikbaar per openbaar vervoer; bijna elke etappe start of eindigt bij een treinstation of bushalte.

Beste seizoenen

• Voorjaar: zingende weidevogels, bloeiende boomgaarden en frisgroene dijken.
• Zomer: lange dagen, open terrassen, veel horeca onderweg.
• Herfst: droge paden, gouden luchten en rustige forten.
• Winter: sprookjesachtige mist en verlaten vestingstadjes (met kans op gesloten horeca, dus neem zelf koek en thermos mee).

Hoogtepunten onderweg

Fort bij Vechten (Bunnik)

Een modern bezoekerscentrum over water, forten en Nederland. De ondergrondse tentoonstellingsruimte is een spektakel, omringd door het rivierenlandschap van de Kromme Rijn.

Lekdijk (Schoonhoven – Nieuwpoort)

Een van de mooiste dijktrajecten van het land. Links de brede Lek, rechts diepe polders, en jij daarbovenop, als een generaal met wandelschoenen.

De Biesbosch en Fort Bakkerskil

Aan het zuidelijke einde verandert het open land in een doolhof van kreken en wilgenbossen. Fort Bakkerskil ligt er stil bij, alleen te voet of per boot bereikbaar. Een prachtige finale.

Vesting Naarden

Een stervormige vesting die eruitziet alsof iemand met passer en liniaal te werk is gegaan. Bezoek het Nederlands Vestingmuseum en wandel over de wallen voor het mooiste uitzicht van Noord-Holland.

De Oude Hollandse Waterlinie – de redder van 1672

Voordat de Nieuwe linie bestond, was er de Oude Hollandse Waterlinie, geboren uit pure nood. In het Rampjaar 1672 stonden de Fransen al voor de poorten van Utrecht toen de Hollanders het laatste redmiddel inzetten: water. Door slim sluizen open te zetten, werden polders onder water gezet en kwam de vijand letterlijk vast te zitten in de modder. Het werkte. Holland bleef vrij, en het idee van een waterlinie was geboren.

Deze linie liep van Muiden via Woerden naar Gorinchem, een bijna rechte streep door het Groene Hart. Geen grote forten hier, maar kleinere schansen en dijken. De linie was meer improvisatie dan architectuur, maar des te ingenieuzer.

Inundatie: het natste verdedigingsmiddel ooit

De truc was even eenvoudig als briljant: zet een gebied 30 tot 50 cm onder water. Dat is te diep om doorheen te lopen, te ondiep om te bevaren. Zo werd het Hollandse laagland een natuurlijke barrière, terwijl verdedigers op de dijken een vrij schootsveld hadden.

Water was echter een grillige bondgenoot. In de winter moest men oppassen voor ijsvorming, in de zomer voor droogte. Maar zolang de sluizen en sloten werkten, was het systeem feilloos. Tijdens wandelingen kun je nog steeds de oude inlaatduikers, dijkjes en watergangen herkennen. Met wat verbeelding zie je de Franse soldaten al zwoegen.

Wandelen langs de Oude Hollandse Waterlinie

Wie vandaag de Oude linie wil volgen, kan terecht bij de gids Lopen langs de Oude Hollandse Waterlinie, die een route van 170 km beschrijft, verdeeld over 11 etappes. De route voert van Muiden tot Slot Loevestein, met onderweg charmante vestingstadjes als Weesp, Woerden, Schoonhoven en Gorinchem.

Het landschap is afwisselend: open polders, oude rivieren, molens en historische stadjes met terrassen waar het goed toeven is. Op veel plekken wijzen bordjes en panelen op de oude liniestructuren – soms subtiel, soms overduidelijk. Wie goed kijkt, ziet overal het verhaal van het water terug.

Bijzondere plekken langs de Oude Hollandse Waterlinie

Weesp

Compact, charmant en perfect gerestaureerd. Wandel over de vestingwallen en bekijk het Vechtlandschap dat ooit de frontlinie vormde.

Woerden

Hier zaten de belangrijkste sluizen die de linie bedienden. Het Kasteel Woerden vertelt het verhaal van stad en waterlinie in één klap.

Slot Loevestein

Strategisch gelegen tussen Maas en Waal, beroemd door Hugo de Groot en zijn boekenkist. Tegenwoordig een sfeervol museum én ideaal eindpunt voor een lange wandeling.

Schans bij Honswijk 

Een goed bewaarde aarden schans waar je nog precies kunt zien hoe eenvoudig en effectief een 17e-eeuwse verdediging kon zijn.

Twee linies, één liefde voor wandelen

Nieuwe Hollandse Waterlinie	Oude Hollandse Waterlinie
LAW 17 – 350 km, goed bewegwijzerd	170 km, deels bewegwijzerd
Grote bakstenen forten	Kleinschalige schansen
UNESCO Werelderfgoed sinds 2021	Geboren in het Rampjaar 1672
Veel horeca & OV-knooppunten	Rustiger, authentieker, meer puzzelwerk
Ideaal voor wie houdt van comfort	Ideaal voor wie houdt van avontuur

Kortom: de Nieuwe linie is de georganiseerde versie: met duidelijke routes, koffie onderweg en een fort per etappe. De Oude linie is de ruigere, waar je af en toe zelf even moet zoeken, maar beloond wordt met stilte en verhalen.

Kinderen en de Waterlinie

Kinderen vinden forten fantastisch: donkere gangen, wallen om op te klimmen en verhalen over geheime doorgangen. Maak er een speurtocht van (“Wie vindt als eerste een schietgat?”) of combineer het met een bezoek aan een museum.

Aanraders: Fort bij Vechten (met een interactieve expo) en het Nederlands Vestingmuseum in Naarden.

Let wel: veel grachten en sloten zijn onbeschermd. Dus: opletten, vooral bij kleine generaaltjes met te veel energie!

Meer weten?

Boeken & gidsen

• Waterliniepad – LAW 17 (Wandelnet)
• Lopen langs de Oude Hollandse Waterlinie (uitgeverij Gegarandeerd Onregelmatig)

Websites

• www.hollandsewaterlinies.nl – info over beide linies
• www.oudehollandsewaterlinie.nl – kortere routes & verhalen

Musea & bezoekerscentra

• Fort bij Vechten (Bunnik) – Nationaal Waterliniecentrum
• Nederlands Vestingmuseum (Naarden)
• Slot Loevestein (Zaltbommel)
• Museum Warsenhoeck (Vianen) – klein maar boordevol verhalen

Tot slot

Wat ooit bedoeld was om de vijand tegen te houden, trekt nu juist wandelaars aan. De Hollandse Waterlinies laten zien hoe water, oorlog en natuur samen een uniek landschap hebben gevormd. Wie hier loopt, stapt niet alleen door geschiedenis, maar ook door een levende erfenis van vindingrijkheid. Van strijdtoneel tot wandelparadijs – Hollandser wordt het niet!