Wolfheze – Westerbouwing

Wandelroute vanuit Wolfheze

Een wandelroute ter herdenking van operatie Market Garden (Slag om Arnhem) in 1944. Deze route, gemaakt door Arthur van Essen, voert vooral langs een aantal landingsterreinen, maar ook over een deel van de marsroutes van de Britse parachutisten naar Arnhem. Daarnaast wordt een deel van het overige strijdtoneel aangedaan, zoals De Westerbouwing en de Wolfhezer Bossen.

Update 2021

Op 30 mei 2021 helemaal nagelopen. Op verzoek van enkele bezoekers van deze site is het beginpunt verplaatst naar NS-station Wolfheze.
(Wessel Zweers)

Routebeschrijving Wolfheze-Westerbouwing

1. Als je vanaf Utrecht bent gekomen: loop via het perron richting het stationsgebouw, RA spoorweg oversteken (Wolfhezerweg).
Als je vanuit Arnhem bent gekomen: loop via het perron richting spoorwegovergang en RA (Wolfhezerweg)

2. Op eerste kruising (met Van Mesdagweg) RD.

3. Op tweede kruising LA, Duitsekampweg.

(21) De Duitsekampweg ontleent zijn naam aan een kamp voor geïnterneerde Duitsers tijden de Eerste Wereldoorlog. Vlak voor de kruising met de Wolfhezerweg lag in de oorlogsjaren een goederenspoor dat het emplacement van de Halte Wolfheze verbond met de vliegbasis Deelen. Het talud van de spoorbaan is aan de westkant van de Wolfhezerweg nog goed zichtbaar. Over dit spoor werden o.a. de vier wagons met luchtdoelgeschut van Deelen naar Wolfheze gebracht, bestemd voor transport naar Duitsland.
Het spoor is na de oorlog opgebroken. Het is zichtbaar op vele foto’s over de Slag om Arnhem, waarop de kruising met de Wolfhezerweg wordt bestreken door een PIAT-schutter van de Britse verkenningseenheid (10,11).
De Duitsekampweg begrensde de zuidelijke rand van landingsterrein S. Nadat hier eerst de ‘padvinders’ waren gedropt, die de landingszone moesten markeren met visuele en radiobakens, landden hier om 13.00 uur 134 zweefvliegtuigen met een volledige luchtlandingsbrigade. De weinige Duitsers die zich in het gebied bevonden namen de benen of werden gevangen genomen.
Op Duitsekampweg 9 richtten de Britten een eerste-hulppost in, ter behandeling van de eerste gewonden. De eerste operatie werd hier al om 17.30 uur uitgevoerd. Tegen de ochtend van de tweede dag (maandag) waren hier al 200 gewonden binnengebracht. Acht gesneuvelden, onder wie de slachtoffers van de hinderlaag bij het spoortunneltje aan de Johannahoeveweg (even ten oosten van Wolfheze), vonden een tijdelijke rustplaats in de achtertuin van dit pand. De gewonden werden door de openslaande tuindeuren aan de achterkant van het pand naar binnen gedragen (12).
Op huisnummer 8 en 10 installeerde zich het hoofdkwartier van de 1e Luchtlandingsbrigade, totdat men van hieruit naar Oosterbeek vertrok. De op het veld achtergebleven zweefvliegtuigen werden door de Duitsers later in brand geschoten of gestoken.

4. Duitsekampweg RD blijven volgen. Klinkerweg wordt bij hek voorbij kruising met informatiepaneel (rechts) zandweg met fietspad (links).

(22) Aan de kruisende weg, naar het noorden toe, ligt de ‘Reijers-Camp’ (zo genoemd naar de Gele Rijders in Arnhem die hier een manege hadden). Even ten noordoosten van de Reijers-Camp, in het veld, bevindt zich de plek waar de Dakota van kapitein David Lord na een bevoorradingsmissie neerstortte. Lord weigerde zijn brandende toestel te verlaten voordat hij al zijn voorraden gelost had en zijn bemanning de gelegenheid had gegeven om het toestel te verlaten. Voor deze moedige daad ontving Lord postuum het Victoria Cross, de hoogste Britse militaire onderscheiding.

5. Na circa 1 km door hek en RD. Einde Duitsekampweg bij paddestoel 21280. Ook hier RD, naar Hotel De Buunderkamp.

(23) Bij de bosrand (rechts) eindigt ook landingsterrein S.

6. Bij Hotel De Buunderkamp LA, geasfalteerde bosweg. Deze weg (maakt flauwe bocht naar links) volgen tot overweg. Zijpaden negeren.

(1) Hotel De Buunderkamp was op de tweede dag van de landingen (dus op maandag 18 september 1944) korte tijd het hoofdkwartier van brigade-generaal John Hackett, commandant van de 4e Parachutisten Brigade. Het hotel zelf raakte tijdens de strijd zwaar beschadigd, evenals een tweetal villa’s in de bosrand ten noordoosten van het hotel, waarvan alleen nog de fundamenten resten. Het hotel werd na de oorlog weer opgebouwd en in de jaren 80 van de vorige eeuw geheel vernieuwd. Binnen hangt nog een foto van het oorspronkelijke gebouw.

7. Overweg oversteken en bij kruispunt schuin L, hek passeren, zandweg. De asfaltweg schuin rechts is de Telefoonweg.

(2) De Telefoonweg vormde een oriëntatiepunt in de aanvliegroute van de geallieerde vliegtuigen (Britten en Amerikanen). Deze losten op die zonnige zondagnamiddag van 17 september 1944 tussen 13 en 14 uur op de velden links 150 grote (Hamilcars) en kleine (Horsa’s) zweefvliegtuigen met als lading jeeps, aanhangers, kruiwagens, scooters, motorfietsen, vouwfietsen, brencarriers (een licht type rupsvoertuig) en geschut. Er vloog militair personeel mee dat de lading moest lossen en naar de verzamelpunten brengen.
De munitie werd eveneens door de vliegtuigen uitgeworpen, meestal in metalen containers. Het monument in Heelsum is voor een groot deel uit deze containers opgebouwd.
Op de velden rechts sprongen tussen 14 en 15 uur 2.278 parachutisten af. Deze begaven zich vervolgens naar de respectieve verzamelpunten. De verzamelpunten werden o.a. gemarkeerd door gekleurde rookgranaten, opdat iedereen snel zijn eigen onderdeel met het materieel kon vinden.
Tegen 15 uur vertrokken de eerste para’s reeds vanaf hun landingsterrein.
De zweefvliegtuigen werden enkele dagen later door de Duitsers verbrand, om hergebruik te voorkomen.

8. Zandweg (Ginkelseweg) RD vervolgen. Zijpaden negeren.

(3) Na ca 700 m, bij de eerste bomenrij links, was het verzamelpunt van het 1e bataljon parachutisten (ca 600 man) dat onder leiding van luitenant-kolonel Dobie via Wolfheze en de N224 naar Arnhem zou optrekken.
Kijk je vervolgens naar rechts (westelijk), richting Telefoonweg, dan zie je daar een bosperceel. Op de hoek daarvan bevond zich de verzamelplaats van de verkenningseenheid van de Britten. De bedoeling was dat deze eenheid, voorzien van circa 30 zwaar bewapende jeeps en enkele brencarriers, als eerst zou proberen door te stoten naar de brug in Arnhem.

9. Na ca 1,5 km RD, circa 150 m voorbij paddenstoel 68434, bereik je de Jonkershoeve (rechts).

(4) De Jonkershoeve, bestaande uit een boerderij (links) en oude stenen schuur (rechts), stond op de middag van zondag 17 september midden in de landings- en afspringterreinen van de zweefvliegtuigen en parachutisten.
De 1e Parachutistenbrigade, onder leiding van brigade-generaal Lathbury, vestigde hier zijn eerste hoofdkwartier. Het stafkwartier van het 1e bataljon van het Border regiment bleef hier achter om de terreinen te beveiligen voor de tweede aanvoer van troepen op maandag 18 september.
In de namiddag van dinsdag 19 september 1944 was de Jonkershoeve alweer in Duitse handen.
Tegenwoordig is de hoeve een vakantiewoning voor de brandweer.

10. Opnieuw RD, zand/grindweg (Renkumseheide) wordt asfaltweg.

(5) Rechts voor DZ-X (afspringterrein).

11. Einde weg, bij paddenstoel 68435 RA, asfaltweg. Na circa 100 m, bij paddenstoel 68436, LA, fietspad door golfterrein.

(6) Het fietspad, dat zich nu door het golfterrein slingert, liep tot voor kort vanaf paddenstoel 68435 RD, richting Heelsum. Halverwege dit fietspad stond een herdenkingsbank die het verzamelpunt van het 3e parachutistenbataljon markeerde. Deze bank staat nu bij de kantine van het golfterrein. Iets verder naar het zuidwesten, op wat nu het golfterrein is, was het verzamelpunt van het 2e parabataljon, onder leiding van luitenant-kolonel John Frost. Hier vonden ook de eerste schermutselingen met de Duitsers plaats en de eerste Duitse krijgsgevangenen gemaakt en voertuigen buitgemaakt. Het 2e parabataljon zou ‘s avonds de Rijnbrug in Arnhem bereiken.

12. Fietspad (richting Heelsum) volgen, golfterrein (links en rechts). Zijpaden negeren, bij Y-splitsing rechts aanhouden. Waar fietspad scherp naar links afbuigt, vlak voor kantine Golfbaan Heelsumse Veld, dit volgen.

(7) Voor ingang golfterrein herinneringsbank verzamelpunt 3e parabataljon en informatiepaneel. Vanaf ongeveer dit punt vertrokken rond 15 uur eerst het 2e parabataljon over de Ginkelseweg en vervolgens Utrechtseweg richting Arnhem. Het verzamelpunt van het 3e parabataljon lag meer oostelijk op het huidige golfterrein ten noorden van het sportpark. Daar stond tot voor enkele jaren ook de herinneringsbank. Dit bataljon trok van de Doorwerthse Heide oostelijk van het sportpark naar hetzelfde kruispunt (nu rotonde) met de Utrechtseweg en dan LA, richting Arnhem.

13. Einde fietspad, bij bord ‘Heelsum’, LA (Ginkelseweg), rechts trottoir.

14. Vlak na bocht naar links, einde Ginkelseweg. Hier schuin oversteken (let op, hier zijn geen voetgangersoversteekplaatsen) tussen ANWB-fietsroutepalen 2586-18 en 2586-6 door, Kabeljauw op (dit straatnaambordje is alleen aan de zuidkant zichtbaar, volg daarom richtingbord naar papierfabriek). Veentjesbrug (links) negeren.

(8) Voordat je de Ginkelsweg verlaat, loont het de moeite om 25 m RA te lopen naar de rotonde in de Utrechtseweg. Ca 100 m rechts van deze rotonde zie je het Airborne-monument van Heelsum, opgebouwd uit destijds afgeworpen containers en versierd met parachutistenhelmen. Op de sokkel een Brits antitankkanon.

15. Kabeljauw (slingert naar rechts) volgen, onder A50 door, bij papierfabriek (links) rechts aanhouden en bij kruising met autoweg met fietspaden (N225, Utrechtseweg) oversteken (let op!) en LA, fietspad.

(9) Op dit punt splitsten zich de marsroutes van het 2e en 3e bataljon weer. Het 2e trok RD via de Doorwerthsestraat in de richting van Heveadorp. Deze straat wordt nu onderbroken door de Heelsumse by-pass.Het 3e bataljon nam hier verder de Utrechtseweg in de richting van Oosterbeek.

16. Fietspad volgen tot kruising met stoplichten. Hier oversteken, RA, Schaapsdrift. Zijstraten negeren.

17. Bij volgende kruising (rechts ANWB-bord ‘Doorwerth’) LA, W.A. Scholtenlaan.

(10) Hier zijn we weer op het oorspronkelijke tracé van het 2e parabataljon. We gaan de Doorwerthse Bossen in. Wie de stafkaarten van toen en nu met elkaar vergelijkt, zal het opvallen dat deze bossen destijds een dicht aaneengesloten geheel vormden, slechts doorsneden door een aantal betrekkelijk brede boswegen.
Hoewel hier aan het wegen- en padenpatroon zelf weinig veranderd is, zijn deze wegen intussen vrijwel alle geasfalteerd, of er zijn fietspaden van gemaakt (zoals de oude Oosterbeekseweg). Kievitsdel, waar je zojuist door gelopen bent (links), bestond toen nog niet, evenmin als het huidige dorp Doorwerth. Intussen beslaat dit dorp alleen al zo’n 40 procent van het toenmalige bosgebied. Er was in de oorlogsjaren nauwelijks gemotoriseerd verkeer en geen toerisme. Uit de Britse ooggetuigenverslagen blijkt meer dan eens dat de Doorwerthse Bossen een doodstille, spookachtige indruk maakten.
Nadat het 2e bataljon er op zondagmiddag doorheen was getrokken, vonden er op dinsdag 19 september tussen de westelijk gelegen Kabeljauwallee en de oostelijke Italiaanseweg verschillende ontmoetingen plaats tussen Britse verkenningseenheden en Duitse (fiets)patrouilles. Zo’n incident vond met name plaats ten noorden van onze route, op de kruising van de Kasteelweg (toen: Breedeweg) met de Utrechtseweg. Hierbij vielen nogal wat Duitse slachtoffers.

Wat de Britten ook opviel was dat de Duitsers in het bos zoveel herrie maakten! Aan de oude Oosterbeekseweg vroeg een Nederlandse villabewoner de Britse verkenners zijn NSB-buurman te arresteren. Bij inspectie door de Britten bleek deze vogel echter reeds gevlogen! De Britse verkenningen hadden ten doel de bewegingen van de Duitsers vanuit het westen richting Arnhem in beeld te krijgen. Daarbij maakten ze gebruik van uitkijkposten op de voormalige watertoren.

18. Afslag Kabeljauwallee negeren. Na circa 500 m, op kruising (picknickbank links) RA, fietspad met linksliggend ruiterpad, Oude Oosterbeekseweg.

19. Op vijfsprong RD, dubbele beuk rechts, links speelweides met daarachter flatcomplex.

20. Na circa 250 m, op kruising met Italiaanseweg RD, Oude Oosterbeekseweg. Afslag naar Landgoed Duno negeren.

(11) Op 21 september 1944 stortte in het bosgebied even ten zuidwesten van de RK kerk van Doorwerth (circa 400 m van de plek waar je staat) bij een bevoorradingsmissie Stirling LJ-928 van het 196 Squadron RAF neer. Het toestel werd door Duitse jagers neergeschoten. Alle bemanningsleden kwamen om. Zij werden aanvankelijk naast hun toestel begraven. Later werden zij op de Airborne Begraafplaats in Oosterbeek herbegraven.
Intussen is hierop deze plek een geheel nieuwe wijk verrezen. Op de plaats waar het toestel neerkwam heeft tot 2012 de Rehobothschool gestaan, vanaf 2007 T@lent geheten. Toen men ter plaatse in mei 2002 ging graven trof men nog tal van kleine voorwerpen aan, waaronder het militaire polshorloge van een van de vliegers. Op 13 september 2004 is bij deze voormalige school (Bentincklaan, hoek Johanniterweg) een monument onthuld ter nagedachtenis aan de 229 geallieerde luchtmachtmensen en bevoorraders die tijdens de Slag om Arnhem zijn omgekomen.
Route naar het monument: vanaf het kruispunt LA, W.A. Scholtenlaan. Na circa 25 m RA, Johanniterweg. Deze uitlopen tot kruising met Benticklaan. Hier bevindt zich de voormalige school met ervoor de grijze granieten zuil met plaquette. Hierna zelfde route terug naar kruising met Italiaanseweg.

Voordat de Britten zich geheel op de ‘perimeter’- een hoefijzervormige verdedigingszone in Oosterbeek met als basis de Rijn en als uiterste noordelijke punt het Hotel Dreijeroord bij station Oosterbeek (Hoog) en als uiterste oostelijke punt de splitsing Acacialaan en Beneden Dorpsweg en met als westelijke punt de Westerbouwing – terugtrokken, verdedigden onderdelen van het Border Regiment dit kruispunt bij de Duno, totdat ze dinsdagavond 19 september naar het kruispunt onder aan de Westerbouwing werden teruggetrokken.

21. Na circa 200 m, voorbij bord ‘Heveadorp’, RA, Middenlaan.

22. Einde Middenlaan RD, door speeltuin ‘Heveaveld’.

23. Bij Schefferlaan LA en meteen RA, Beeklaan.

24. Beeklaan volgen (trottoir rechts) tot bocht naar rechts. Hier oversteken, rechts van huisnummer 1 LA, bosweg.

25. Bij bord ‘Valckeniersbossen’ LA, trapjes over beek, naar boven en op T-splitsing RA en op volgende splitsing rechts aanhouden. Volg markering van het Airborne Wandelpad Market Garden (twee horizontale witte strepen op een donkergroen vierkant veld).

26. Op volgende splitsing rechts aanhouden, langs beek (rechts). Daarna op volgende splitsing LA en het hoge pad volgen langs uiterwaarden (beneden), door speelweide (links). Zijpaden negeren. Ten slotte omhoog naar terras Paviljoen Westerbouwing.

(12) Dit pad maakt bocht naar links en biedt uitzicht over de Rijn en het befaamde Drielse Veer (8). Na de oorlog heeft men er zijn verbazing over uitgesproken dat de Britten het bezit van dit lokaal veelgebruikte voetveer niet meteen hebben veiliggesteld. Men had er op de zuidelijke oever een bruggenhoofd mee kunnen vormen. Aan beide oevers komen er namelijk tal van secundaire wegen samen. Het had een rol kunnen spelen bij het overzetten van de Poolse para’s die op donderdag 21 september bij Driel landden. Maar toen was de hoogte van de Westerbouwing al door de Duitsers veroverd en had de veerman het veer al bij de noordelijke oever laten zinken en de kabel doorgesneden. Dit om gebruik door de Duitsers te voorkomen.

27. Einde pad bij Party Restaurant ‘De Westerbouwing’. Afhankelijk van de toegankelijkheid van het terras ga je of (1) achter het paviljoen langs, met bocht naar links achter de klimtoren langs, of (2) voor het paviljoen langs, langs de heg van het terras (let op: bij optie 2 niet de trap af gaan naar het Drielse Veer). In beide gevallen ga je naar de parkeerplaats van het Paviljoen, die zuidoostelijk van het Paviljoen ligt. Hier verlaten we het Airborne Wandelpad.

(13) ‘De Westerbouwing’ was al voor de oorlog een bekende uitspanning, waar menig schoolreisje heenging. Het huidige paviljoen is tijdens de strijd in september 1944 geheel verwoest (4) en na de oorlog weer opgebouwd. Het nieuwe restaurant is ongeveer drie maal zo groot als het oorspronkelijke pand (5). Diverse plaquettes op en om dit pand herinneren aan de strijd van september 1944. (6, 7)

28. Op parkeerplaats LA, langs groot bord ‘Wandelroutes’ (rechts): asfaltweg.

29. Na circa 200 m bij voorrangsweg met fietspaden en rechts bord ‘Party Restaurant De Westerbouwing’ oversteken en LA, fietspad.

(14) Op dit kruispunt, dat verdedigd werd door het Border Regiment, begon op donderdagochtend 21 september om 8 uur de Duitse aanval op de hoogte van de Westerbouwing. De avond tevoren hadden de verdedigers al het geknars van tanks gehoord. Vier Renault-tanks (in 1940 op de Fransen buitgemaakt) gingen die ochtend de weg op naar boven, naar het restaurant, ondersteund door een groot aantal jonge Duitse infanteristen van de Luftwaffe-kaderschool. De Duitsers schenen van alle kanten door het bos te komen en rechtstreeks op het paviljoen af te gaan. Er ontspon zich een zware strijd waarbij van beide kanten velen sneuvelden en het paviljoen in vlammen opging. De Borders werden van de hoogte verdreven en door de vier tanks achterna gezeten door de velden, richting Oosterbeek. Hierbij wist een Britse soldaat uit het reserve-peloton met een PIAT (een effectieve granaatwerper voor de individuele infanterist) drie van de tanks buiten gevecht te stellen. Er werden door de overgebleven Britten nog een aantal pogingen gedaan om de hoogte te heroveren, maar deze werden alle met succes door de Duitsers afgeslagen. De hele actie duurde vele uren. De Westerbouwing ging definitief verloren en daarmee ook het Drielse Veer.

 

 

 

 

 

30. Na circa 50 m, bij bord ‘Hoog Oorsprong en Zilverberg’ RA, langs witte slagboom, bosweg.

(15) In dit gehele bosgebied, rechts van deze 1,5 km lange bosweg, is vanaf 18/19 tot 25 september zwaar gevochten. De Duitsers wisten hier te infiltreren en op het laatst ook te penetreren. Het Border Regiment verdedigde deze sector, waarvan de verdedigingslinie liep langs de Van Borsselenweg, 250 m ten oosten van deze bosweg. Let op de vele uitgegroeide littekens op manshoogte van kogelinslagen in de dikke beuken langs de bosweg.

31. Bosweg RD volgen, zijpaden en 2 kruisingen (met fietspad en klinkerweg) negeren. Bij vijfsprong schuin links. Na circa 1500 m bij asfaltweg (Utrechtseweg, N225) met aan weerskanten fietspaden, LA.

32. Na ca 200 m bij kruispunt met stoplichten RA: oversteken (let op!) Daarna LA en na circa 10 m, bij ANWB-paal 5310-2, RA (langs slagboom, rechterpad).

33. Dit fietspad volgen (maakt ruime bocht naar rechts) tot aan asfaltweg met aan weerszijden fietspaden (Wolfhezerweg). Hier LA, fietspad.

(16) Het grote gebouw aan de overkant van de weg is het Hotel Wolfheze. Ook dit hotel werd tijdens de gevechten in september 1944 zwaar beschadigd en is daarna herbouwd en aangepast aan ‘de eisen des tijds’. Het hotel herbergde tijdens de landingen o.a. geëvacueerde bejaarden uit Den Haag. Zij kwamen hiermee plotseling midden in het strijdtoneel terecht.
Het hotel was enige dagen voor de landingen gevorderd door SS-kapitein Sepp Krafft, commandant van een opleidingsbataljon SS-pantsergrenadiers, die eerder had gelogeerd op het Parkhotel Hartenstein (het latere hoofdkwartier van de Britten en nu het Airborne Museum), waar hij plaats had moeten maken voor de staf van veldmaarschalk Walter Model. Deze verbleef zelf in Hotel De Tafelberg in Oosterbeek, maar verdween naar Doetinchem zodra hij vernam van de luchtlandingen. Hij meende zelf het doel van de operatie te vormen!
In de bossen rondom het Hotel Wolfheze bivakkeerden twee van Kraffts compagnieën, een derde werd uit Arnhem teruggeroepen. Krafft zette zijn fanatieke SS’ers in om een stoplijn voor de Britten te vormen die liep van achter het hotel, richting even ten noorden van de spoorlijn Utrecht-Arnhem (waar zich op 800 m vanaf het station Wolfheze een tunneltje onder de spoordijk bevindt dat de Johannahoeveweg met de Wolfhezer Bossen verbindt) en naar het zuiden tot aan waar de Wolfhezerweg op de Utrechtseweg uitkomt. Krafft stuurde patrouilles uit naar de landingsterreinen, liet de eerste Britse patrouille die het Hotel Wolfheze naderde uitschakelen en legde bovendien een hinderlaag voor de Britse verkenners op de Johannahoeveweg, ter hoogte van het tunneltje.
De Britten leden hier nogal wat verliezen. De hinderlaag had verstrekkende gevolgen. Hierdoor wist Krafft te voorkomen dat de verkenners een snelle doorstoot zouden kunnen maken naar de Rijnbrug in Arnhem. Zo’n doorstoot vormde een belangrijk onderdeel van het Britse aanvalsplan. De SS’ers beschikten over vlammenwerpers en zware mortierbatterijen.

34. Fietspad volgen, over viaduct met A50. Bij kruising met Balijeweg, LA.

35. Einde weg RA, Heelsumseweg.

36. Na circa 100 m, bij bordje ‘Workhome 27a, Wonen en werken’ (links), LA, Kannerlaantje.

37. Einde Kannerlaantje RA en na 10 m LA (bij bordje ‘Gemini’), asfaltweg.

38. Asfaltweg volgen (afslagen negeren) tot aan begraafplaats (links), bij bord ‘Opengesteld, De Gelderse Roos.

39. Vlak voor grasveldje met rond stenen kunstwerk en zitbanken LA, langs slagboom met bordje ‘Wolfheze’, rechts begraafplaats. Na circa 20 m RA, door hek in afrastering, over grindpad. Na circa 10 m RA en meteen LA, grindpad.

(17) Aan dit grindpad van de begraafplaats staan drie monumenten die te maken hebben met de Slag om Arnhem. Met het eerste (rechts) worden de 46 slachtoffers herdacht van de bommen die op de psychiatrische inrichting vielen, maar bedoeld waren voor de trein met Duits luchtdoelgeschut die op het emplacement van Wolfheze stond opgesteld. De fotoverkenners van de Britse luchtmacht hadden deze trein ontdekt. Hij stond te dicht bij de landingsterreinen om ongemoeid te kunnen laten. Na circa 8 m, links, de graven van twee verzetsmensen, Jan Schiedam en Geurt Ansink, die een dag na de landingen werden gefusilleerd, wegens hulp aan de Britten. Aan het einde van het pad, links, een bakstenen monument ter herinnering aan de 44 burgerslachtoffers van het bombardement op Wolfheze.

40. Einde grindpad LA, langs afrastering (rechts). Door metalen hek in afrastering (rechts) en direct RA, bosweg.

41. Na circa 100 m direct na slagboom LA, bospad.

42. Einde pad langs dubbel smeedijzeren hek RA, bosweg 18. Aan uw linkerhand landingsterrein Z (voor zweefvliegtuigen).

(18) Toen de sleepvliegtuigen laag over kwamen vliegen om 12:40 uur op die zonnige en warme zondagmiddag van 17 september, dacht iedereen in de psychiatrische inrichting en het dorp Wolfheze dat er een nieuw bombardement op handen was. Iedereen vluchtte dan ook de bossen in – ook de patiënten van de inrichting. Deze vertoonden zich in de bosrand waar je nu loopt in hun gestichtskleding aan de luchtlandingstroepen.

43. Na circa 600 m, bij van links komende weg, wordt bosweg verharde weg. Hier RD.

(19) Op luchtfoto’s is te zien dat vijf zweefvliegtuigen door de dubbele bomenrij van de van links komende verharde weg zijn heengeschoten. Dit verklaart de gaten in deze dubbele bomenrij. Let ook op de vele littekens in de schors van de beuken.

44. Einde weg, bij bordje ‘Boshoeve’ oversteken (let op) en RA, fietspad.

(20) De onbewaakte overweg is enkele jaren geleden door de NS gesloten.

45. Na circa 1000 ben je weer terug bij NS-station Wolfheze.

Historische verantwoording

Niet overal kunnen de oorspronkelijke routes worden gevolgd. Zoals overal elders in ons land stuiten we bij het volgen van die routes op verstoringen van het toenmalige wegen- en padenpatroon. Dat komt door de aanleg van nieuwe wegen en woningbouw, maar ook door opgeven onbewaakte overwegen. Hierdoor moet de wandelaar soms grote omwegen maken. Wie de stafkaarten van 1944 en 1999 naast elkaar legt, zal constateren dat de oorspronkelijke landingsterreinen grotendeels intact zijn gebleven, evenals de boerderijen en schuren van weleer, maar dat de dorpen van destijds zich aanzienlijk hebben uitgebreid.

Ook zijn er nieuwe dorpen ontstaan. De dichte Doorwerthse Bossen, die qua stilte zo’n diepe indruk op de Britten maakten, zijn een goed voorbeeld van hoezeer nieuwbouw ten koste is gegaan van ons beboste areaal. Diezelfde bossen, alsmede de dichtbebouwde woonwijken van Arnhem, vormden destijds een van de factoren waardoor de draadloze communicatie tussen de diverse onderdelen van de Britse 1st Airborne Division faalde.

Geraadpleegde literatuur

Cherry, N. Red Berets and Red Crosses. Renkum: Sigmond, 1999.
Fairley, J. Remember Arnhem. Aldershot: Pegasus Journal, 1978.
Middlebrook, M. Arnhem 1944. Harmondsworth: Penguin, 1994.
Ryan, C. A Bridge Too Far. London: Hamish Hamilton, 1974.
Waddy, J. A Tour of the Arnhem Battlefields. Barnsley: Leo Cooper, 1999.
Bauer, C. en Boeree, Th.A. De Slag bij Arnhem. Amsterdam: Elsevier, 1963.
Buist, L., Reinders, Ph., en G. Maassen. The Royal Air Force at Arnhem. Oosterbeek: Friends of the Airborne Museum, 2005.