Wandelroute De Heerlijkheid Bergen (7/10 km)

Stoomtrein Bello

Heel wat Bergenaren krijgen een weemoedige blik in de ogen zodra ze de naam Bello horen. Deze legendarische stoomlocomotief reed tientallen jaren lang op het voormalige traject Alkmaar – Bergen – Bergen aan Zee. In 1905 werd de spoorlijn aangelegd. In eerste instantie alleen tot Bergen Binnen; vier jaar later volgde verlenging naar Bergen aan Zee. Een keuze met een duidelijke langetermijnvisie, want het splinternieuwe Bergen aan Zee stond nog deels in de steigers en was op dat moment gewoon nog niet af.

Pas in 1914 deed Bello, gefabriceerd in Berlijn, zijn intrede. Eerst reed de stoomloc een tijdje op het traject Hoorn – Medemblik; daarna volgde verhuizing naar Bergen. Tot 1955 bleef hij er onafgebroken dienst doen. Het treinritje was vooral ook onder toeristen erg populair. Met Bello een dagje naar het strand – voor velen viel dat in de categorie Onvergetelijke Herinneringen.

Tumultueuze laatste rit

Helaas werd de lijn uiteindelijk opgeheven. Tot grote verontwaardiging van Bergenaren, die tot het laatste moment vergeefs protesteerden. Bello was niet zomaar een locomotief, het vormde een deel van de Bergense ziel.

Op 31 augustus 1955 reed Bello zijn laatste rit. De NS-directie zag al aankomen dat deze afscheidsrit niet zonder slag of stoot zou verlopen. Een heel peloton aan manschappen werd ingezet: spoorwegrecherche, politie, ingenieurs en inspecteurs. Bij alle wissels waren mensen aanwezig om aanslagen te voorkomen. Ook op de trein zelf werd extra personeel ingezet.

Om 22:45 vertrok de laatste trein. Die werd al bij vertrek op het station van Alkmaar bestormd door honderden passagiers. En bij aankomst in Bergen stonden nog eens duizenden mensen klaar. Een deel daarvan reisde zingend, hossend en juichend mee naar Bergen aan Zee.

Tijdens de terugreis begon de stemming door te slaan. Er werden vernielingen aangericht en ruiten ingeslagen. Onder zware politiebegeleiding keerde Bello om 1 uur ’s nachts eindelijk weer terug in Alkmaar. Een tijdperk was ten einde.

Restauratie

Als schrale troost stond Bello nog jarenlang op het Plein in Bergen, bij wijze van monument van zichzelf. In 1978 was de roestvorming al zo pijnlijk zichtbaar geworden dat het werd overgebracht naar Hoorn voor restauratie. Daar gingen vrijwilligers aan de slag om de locomotief weer grondig op te knappen. Dat lukte, al hadden ze daar járen voor nodig. Sinds 1985 rijdt Bello weer, maar dan op het traject Hoorn – Medemblik. En zo is de bitterzoete cirkel weer rond, want hier begon het ooit zijn loopbaan.

Schilderkunst

De Heerlijkheid Bergen staat vooral bekend als kunstenaarsdorp. Maar eigenlijk is dat toevallig zo gelopen. Dat was te danken aan een Franse schilder: Henri Le Fauconnier. Tijdens de Eerste Wereldoorlog besloot hij naar het neutrale Nederland uit te wijken. Hij vestigde zich in Bergen.

Al snel ontstond rondom zijn persoon een groep jonge schilders, die tegen het impressionisme ageerden: de Bergense School. Waar de Haagse School zich richtte op het omringende landschap, hadden de schilders van de Bergense School meer aandacht voor introspectie. De schilderijen laten vooral stillevens zien en door hun gedempte kleurtonen en donkere tinten – ongetwijfeld beïnvloed door de oorlog – ogen ze vaak wat somber.

Misschien wel de belangrijkste vertegenwoordiger van de Bergense School was Leo Gestel. Heel lang heeft hij er niet gewoond; in 1929 ging zijn atelier in Bergen in vlammen op. Een groot deel van zijn werk ging verloren. Hij verhuisde naar Blaricum – niet omdat hij van het Gooise landschap hield, maar omdat deze plaats dichter bij Amsterdam lag, waar hij wekelijks heen ging om modeltekeningen te maken.

Andere bekende volgelingen van de Bergense School zijn Arnout Colnot, Charley Toorop, John Raedeker, Else Berg en Mathieu Wiegman. Een sleutelfiguur was de rijke Amsterdamse makelaar en kunstverzamelaar Piet Boendermaker. Hij kocht tientallen kunstwerken, gaf veel opdrachten en ontwikkelde zich tot een soort mecenas.

Het Bergense kunstenaarsleven was in de tijd van de Tweede Wereldoorlog over zijn hoogtepunt heen. Vooral de Cobra-groep – bekend door Karel Appel en Guillaume Corneille – zorgde voor een omslag in de schilderswereld. Toch wonen er vandaag de dag nog steeds kunstenaars in de dorp. Hun werk is te bewonderen in Museum Kranenburgh en in de verschillende galerieën.

Park Meerwijk

Begin vorige eeuw werd Bergen niet alleen door kunstenaars ontdekt, maar ook door zakenlieden die hun schaapjes op het droge hadden en hier neerstreken. Er kwamen nieuwe buurten, met vooral veel villa’s. Zo ontstond ook villapark Park Meerwijk. Rond 1917 werd deze buurt ontworpen door 5 jonge architecten: Staal, Kropholler, Kramer, Blaauw en La Croix. Allemaal aanhangers van een nieuwe stroming, de Amsterdamse School (www.amsterdamse-school.nl).

Het vijftal ontwierp 17 villa’s, die ieder een eigen plattegrond hadden en namen kregen als De Bark, De Ark, Tyltyl en Mytyl. De gangmaker van dit bouwproject was geen architect, maar een tegelhandelaar, Arnold Heystee. De architecten hadden van hem dan ook de opdracht gekregen om vooral veel van zijn tegels in het interieur te gebruiken. Weliswaar een kleine beperking van de artistieke vrijheid, maar met alle materiaalschaarste tijdens de Eerste Wereldoorlog kwam dat eigenlijk best goed uit.

Voor de rest kregen ze alle vrijheid. Helemaal in de geest van de Amsterdamse School werden er vooral veel bakstenen, hout en riet gebruikt. Dat combineert namelijk mooi met de natuur. Maar ja, rieten daken… geen wonder dat in 1922 al 3 villa’s afbrandden, en in 1952 ging ook nummer 4 in vlammen op. Een deel van de overgebleven villa’s is in de loop der jaren grondig verbouwd, maar nog steeds de moeite waard om te bekijken. (Laat je aansteker voor alle zekerheid maar thuis.)

Literatuur

Naast schilders telt Bergen ook heel veel schrijvers: Herman Gorter, Adriaan en Henriëtte Roland Holst, Lucebert, Neeltje Maria Min, Adriaan van Dis en vele anderen. Hun relatie met Bergen komt uitgebreid aan de orde in de fraaie bundel Hier scheen ’t geluk bereikbaar uit 2001. Met een beetje geluk kun je het boekje nog wel via internet bestellen.

Via deze wandelroute kom je langs het standbeeld van Herman Gorter langs de Zeeweg. Een paar honderd meter verderop, in een huisje ergens in de duinen, schreef hij zijn monumentale gedicht Mei.

De familie Van Reenen

Als je in Bergen aan de wandel gaat, kom je al snel de naam Van Reenen tegen. Dat is de naam van een familie waarvan 3 generaties het dorp hebben gedomineerd.

Vader

Het begon met Jan Jacobus Henricus van Reenen. Afkomstig uit een adellijk geslacht was hij bepaald niet onbemiddeld. In 1851 kocht hij op 30-jarige leeftijd de Heerlijkheid Bergen op een veiling voor 172.000 gulden. Daarmee werd hij eigenaar van 1500 ha landgoed. Al vrij snel ging hij wonen in het landhuis van landgoed ’t Oude Hof. Drie jaar later trouwde hij een jonkvrouw (Wilhelmina Jacoba Rendorp van Marquette). Ze kregen in totaal 12 kinderen. Hoe groot zijn grondbezit ook was, veel inkomsten haalde hij er niet uit. Een deel daarvan was duingebied waar je nu eenmaal niet zoveel mee kan.

In 1883 overleed hij. Wat nu: het hele landgoed in 12 stukken delen, voor ieder kind 1? Al voor zijn dood had hij een ander plan uitgewerkt: het hele grondgebied zou naar zijn oudste zoon Jacob gaan. En die zou de andere kinderen moeten uitkopen.

Zoon

Zoon Jacob van Reenen erfde de titel Heer van Bergen en werd daarnaast in 1885 ook tot burgemeester benoemd. Hij trouwde met Marie Amalie Dorothea Völter. Samen ontpopten ze zich als een ambitieus en slagvaardig echtpaar. Ze boorden nieuwe inkomstenbronnen aan en deden goede zaken. Er was bovendien een goede reden om niet stil te zitten: ze hadden anders niet voldoende geld om de andere 11 erfgenamen uit te kopen. Hieronder een greep uit de vele initiatieven.

• Van Reenenpark
  Dit deel van het landgoed, pal ten westen van het centrum, verkochten ze voor de bouw van villa’s. Daarnaast startten ze in deze wijk ook een renbaan. Erg succesvol was deze baan echter niet. Later kwam hier een hertenkamp, maar nog steeds is de vorm van de renbaan goed te herkennen.
• Kunst en cultuur
  Dankzij de inspanningen van de familie Van Reenen werd Bergen ook populair onder kunstenaars (zie boven).
• Bergen aan Zee
  De opkomst van het strandtoerisme ging de familie Van Reenen niet onopgemerkt voorbij. Ze besloten gewoon zelf een nieuwe badplaats te beginnen: Bergen aan Zee. Marie van Reenen-Völter, de vrouw van Jacob, was de grote trekker van dit project. Haar inzet leidde uiteindelijk tot een economische impuls voor de hele regio.

Kleinzoon

Ook de volgende telg in de Van Reenen-dynastie werd burgemeester: Henk van Reenen. Hij nam het stokje over in 1923 en vervulde het ambt tot 1942. Net als zijn ouders toonde Henk grote maatschappelijke betrokkenheid. Maar de immense invloed van de familie Van Reenen op het dorp Bergen was toen al over zijn hoogtepunt heen.

Landgoed Het Oude Hof

Landgoed het Oude Hof is een eeuwenoud rijksmonument. Het werd aangelegd in 1643. Dat gebeurde in opdracht van Anthonis Studler van Zurck, makelaar in aandelen. Op dezelfde plek had al vanaf de 14e eeuw een herenhuis gestaan. Dat ging tijdens de Tachtigjarige Oorlog in vlammen op, en na herbouw gebeurde het in 1642 opnieuw. (Je merkt het ondertussen al, in Bergen brandt er nogal eens iets af.)

René Descartes

Waarschijnlijk zal het geen enkele bezoeker opvallen, maar in het plattegrond zit een vernuftig muzikaal patroon. Dat patroon is gebaseerd op harmonische intervallen. Soortgelijke verhoudingen zijn ook gebruikt in dit landgoed. De Franse natuurfilosoof en wiskunde René Descartes speelde hierbij een inspirerende rol. Die was bevriend met Van Zurck en woonde een aantal jaren in Egmond a/d Hoef, niet ver van Bergen. Descartes was erg gecharmeerd van het Jardin du Luxembourg in Parijs. (Wel een groot verschil met Egmond, maar dat terzijde.)

Wat je als bezoeker echter wel vrij snel in de gaten hebt, is de strakke symmetrische opzet met aarden wallen en grachten. Verder zijn op de noodwestelijke en noordoostelijke hoeken kunstmatige heuveltjes gemaakt. Daarboven heb je een leuk uitzicht over de lanen en grachten.

Landhuis

Het meest opvallende bouwwerk is het witte landhuis. Ooit woonden hier de verschillende Heren van Bergen, waaronder Van Zurck en Van Reenen. In 1952 kwam het in handen van de gemeente Bergen en werd het in erfpacht gegeven aan de Volkshogeschool. Tegenwoordig is het een conferentieoord van Blooming, niet toegankelijk voor publiek.

Villa Kranenburgh

Jan Jacobus van Reenen liet in 1882, nog net voor zijn dood, een grote villa bouwen voor zijn oudste zoon Jacob en diens vrouw. De statige en rechthoekige villa, gelegen tussen de Ruïnekerk en Het Oude Hof, kreeg de naam Kranenburgh. Een paar jaar later werd de villa de burgemeesterswoning van Jacob.

Museum Kranenburgh

Jacob overleed in 1951. Een jaar later ging Kranenburgh, net als Het Oude Hof, over naar de gemeente Bergen. Het duurde nog tot 1993, totdat het een blijvende bestemming kreeg: het inmiddels vermaarde Museum Kranenburgh (www.kranenburgh.nl), dat een bezoek zeker waard is. Als je via de Hoflaan voor Kranenburgh langs wandelt, vraag je je misschien af: waar is de ingang? Antwoord: aan de achterkant. Je loopt dus hier in feite áchter de villa langs.

Ans Wortel

Dat het zo lang duurde, is een verhaal op zich. In de jaren 70 en 80 woonde er een kunstenares, Ans Wortel. Dat was te danken aan de toenmalige burgemeester Lo de Ruiter. Dit besluit viel bij heel wat Bergenaren in verkeerde aarde, vooral Bergense kunstenaars. Al begin jaren 70 had de gemeente plannen om er een museum te vestigen, maar de nogal recalcitrante Ans Wortel wilde niet vertrekken. Zo ontstond een juridisch gevecht, dat tot in de jaren 90 zou voortduren. De gemeente kreeg uiteindelijk gelijk van de rechter. Wortel vertrok daarop verbitterd naar Noord-Brabant. Na een kort ziekbed overleed ze in 1996.