Arthur van Essen
Laatste berichten van Arthur van Essen (alles zien)

Wandelroute Oosterbeek

Een wandelroute ter herdenking van operatie Market Garden (Slag om Arnhem) in 1944.

Deze wandelroute in grote lijnen

  1. voert langs de Airborne begraafplaats en voormalige landings- en afwerpterreinen zoals het landgoed Lichtenbeek, restaurant De Leeren Doedel (toen Engelse medische hulppost) en de Johannahoeve, het strijdtoneel van de eerste dagen van de slag;
  2. gaat daarna bij Wolfheze door het roemruchte spoortunneltje waarlangs de Engelsen ontsnapten toen ze op hun terugtocht bij de Johannahoeve werden achtervolgd, over het strijdtoneel in de Wolfhezerbossen waar de oorlog heen en weer golfde en langs d’Oude Herbergh terug naar het vertrekpunt;
  3. gaat verder in zuidelijke richting door de prachtige bossen van het voormalige landgoed De Hemelsche Berg langs de zuidrand van het gebied dat door de 1e Britse Airborne Divisie in de late septemberdagen van 1944 werd verdedigd tegen een oppermachtige vijand en van waaruit het restant van die divisie in de nacht van 25 op 26 september over de Rijn werd teruggenomen;
  4. leidt vervolgens langs de noordelijke begrenzing van het bruggenhoofd en veel stille getuigen van de strijd waarover elk huis en elke boom een verhaal te vertellen heeft.

Update februari 2022

Totale revisie van deze wandelroute. Naar aanleiding van reacties van wandelaars zijn de voormalige lusjes A, B, C en D aaneengeregen tot één wandelroute. Ook is op verzoek een ander begin- en eindpunt gekozen: station Oosterbeek. De routebeschrijving is grotendeels herschreven. Gps en kaartje zijn nu ook beschikbaar voor gebruikers van Komoot (account aanmaken is gratis).
(Wessel Zweers)

Inkortingsmogelijkheden

Onderaan de pagina is de hoofdvariant van 15 km beschreven. Als je naar het kaartje kijkt, zie je dat de route min of meer uit 2 delen bestaat: een grote lus aan de bovenkant en een kleine lus aan de onderkant. Voor de kleine lus is Museum Hartenstein een heel geschikt begin- en eindpunt – al of niet te combineren met museumbezoek!

Kaartje en gps

Routebeschrijving

  1. Kom je met de trein uit de richting Utrecht/Ede?
    Op perron trap omhoog, «LA», brug over en «RA», Van Limburg Stirumweg, grindpad aan rechterkant.
    Kom je met de trein uit de richting Arnhem?
    Op perron trap omhoog, weg oversteken (brug aan je rechterhand) en «RD», Van Limburg Stirumweg, grindpad aan rechterkant.
  2. Na 400 m, bij bord Oosterbeek, «LA» weg oversteken en langs woonhuis (links) en veld (rechts).
  3. Bij T-splitsing «RA», begraafplaats aan linkerhand.
  4. Aan einde bomenrij «LA», langs afrastering.

    De Airborne-begraafplaats is aangelegd in augustus 1945, nadat men was begonnen met het opgraven van gesneuvelden voor herbegrafenis. Velen konden niet geïdentificeerd worden (‘known unto God’), tientallen anderen worden nog steeds vermist. Jaarlijks worden bij bouw- en wegwerkzaamheden nog vermisten gevonden en hier bijgezet.
    De gesneuvelden van de Slag om Arnhem liggen het dichtst bij de ingang; gesneuvelden uit de Betuwe liggen aan de westkant (bij het kruis). Een enkele later overleden veteraan, zoals de chirurg Lipmann-Kessel, is begraven op de civiele begraafplaats tegenover het Airborne Cemetery.

  5. Bij de ingang van Airborne Cemetery, «RA», over het grind richting parkeerplaats.
  6. Voor de ingang van de burgerbegraafplaats «LA», klinkerweg (verderop asfaltweg) met beukenhaag (rechts).
  7. Bij 3-sprong met monument «LA», langs informatiebord.

    Dit monument is opgedragen aan de intendance die vanuit vliegtuigen de bevoorrading van troepen op de grond verzorgde. Hierbij zijn velen omgekomen. Van 1500 ton viel slechts 200 in goede handen. De rest kwam bij de tegenstander terecht. Het afwerpgebied Lichtenbeek kwam namelijk nooit in handen van de Engelsen, omdat ze de Dreijenseweg niet over konden komen.

  8. Volg de bocht naar «R», zandweg tussen bomenrij en velden aan weerskanten.
  9. Bij T-splitsing «LA» en verderop bocht naar «R».
  10. Pad slingert langs bosrand (links) en veld (rechts). Paden van links negeren.
  11. Na 600 m (vanaf de bocht naar rechts) eindigt het pad bij een T-splitsing, met rechts een oprijlaan.

    Rechts zie je de gebouwen van het voormalige landgoed Lichtenbeek. Het maakte tot de reformatie deel uit van het vroegere kloostergoed Mariëndaal. In 1940 werd het aangekocht door Het Geldersch Landschap. Tijdens de slag om Arnhem was het een kloosterbejaardenoord van de congregatie van Mill Hill. Het open gebied rondom de gebouwen van Lichtenbeek was in het aanvalsplan voorzien als afwerpgebied voor aanvullende voorraden. Hoewel de meeste voorraden in verkeerde handen vielen, wisten ook de paters nog wat te bemachtigen. Waaronder een Engelse krant waarop stond geschreven: good luck boys!

  12. Hier «LA», verharde weg.
  13. Weg maakt verderop een paar flauwe bochten. Blijf de weg volgen, zijpaden negeren.
  14. Na 700 m, bij T-splitsing «RA», fietspad.

    De oostkant van de Dreijenseweg vormde bij het ochtendgloren van dinsdag de 19e een krachtige verdedigingslinie tegen de aanstormende para’s van het 156e bataljon, die het gebied rond Lichtenbeek en de Koepel moesten veroveren. De aanval liep stuk op de verdediging, die de hoge berm aan de oostkant van de weg beheerste en die ondersteund werd door pantserwagens, halftracks en zwaar rijdend geschut, dat straffeloos over de weg heen en weer kon gaan. Wie nochtans de overkant van de weg bereikte en zijn hoofd over de berm stak, werd alsnog neergemaaid.
    De oude beuken aan de oostkant van de weg zijn bij de aanleg van het fietspad vervangen door jongere exemplaren. Zij geven de voorheen donkere Dreijenseweg een heel ander aanzien.

  15. Na 100 m «LA», weg oversteken en zijweg in (Sportlaan).

    Op de hoek van de Dreijenseweg en de Amsterdamseweg staat restaurant Roadhouse (voorheen restaurant De Leeren Doedel).
    Daarnaast staat Huize De Leeren Doedel. Dit is nog een deel van het originele hotelcomplex. Het deed even dienst als noodhospitaal voor het 10e parabataljon, dat op dinsdag de 19e urenlang rond het pompstation op de Amsterdamseweg vocht.
    Op de 24e huisde er tijdelijk een SS-eenheid in. Het werd door RAF Typhoons met raketten bestookt, waardoor het grotendeels uitbrandde.

  16. Verharde weg geruime tijd volgen (links velden, rechts bos).
  17. Na ruim 1 km bij T-splitsing (bord Natuurbegraafplaats Koningsakker) «LA», grindweg.

    Na circa 100 meter zie je links een groot gebouwencomplex in donkerrode baksteen. Dit is sinds het voorjaar van 2009 de nieuwe abdij van de Trappistinnen van Berkel-Enschot. Zij behoren tot de Cisterciënzer orde, ontstaan in de 11e eeuw.
    Op deze plaats stond ooit de Johannahoeve. Deze hoeve maakte voor de aanleg van de spoorlijn (1840-45) deel uit van de uitgestrekte heidevelden van de buurtschap Dreyen.
    In de tweede helft van de 19e eeuw werd het gekocht door Jan van Embden, de latere burgemeester van Renkum. Hij noemde het gebied Waldfrieden. Hij liet er een jacht/landhuis bouwen.
    Een latere eigenaar, de grootindustrieel G. van Mesdag, liet het huis verbouwen en gaf het de naam Johannahoeve, vernoemd naar zijn dochter. Hij stichtte er een modelboerderij die in carrévorm werd aangelegd.
    In 1943 werd een klein deel van het gebied gekocht door de Missionarissen van Mill Hill, een Engelse congregatie. Compleet met alle gebouwen, waaronder de modelboerderij, de villa, het koetshuis en nog een boerderij. Zij hebben hier tot 2007 gewoond en zich daarna in hun een 500 m zuidoostelijker gelegen klooster/bejaardenoord Vrijland teruggetrokken. Het boerenbedrijf moesten zij al in 1987 opgeven.
    Tijdens en na de Slag om Arnhem moesten de missionarissen uitwijken naar andere behuizingen. Bij hun terugkomst waren de gebouwen grotendeels verwoest. De ontwerpers van de nieuwe abdij hebben de historie van deze plek zo goed mogelijk in acht genomen. Net als de voormalige modelboerderij heeft het nieuwe complex een carrévorm. Om vanaf de weg de boerderij in herinnering te roepen heeft men de gevel van de oude koestal gedeeltelijk herbouwd tegen de nieuwe gevel van het klooster. De monumentale waterpomp, de graanschuur, het koetshuis (het witte pand verderop met het Mariabeeld aan de gevel) en de villa (nummer 79) zijn bewaard gebleven en maken deel uit van het nieuwe complex.
    De Johannahoeve kwam midden in het strijdgebied te liggen, toen op dinsdagmiddag 19 september 1944 het 10e en 156e parabataljon het bevel kregen zich van de vijand aan de Dreijenseweg los te maken en zich via de Johannahoeve op Wolfheze terug te trekken. Zij werden hierbij achtervolgd door de Duitsers. Net op dat moment landden ten westen van de hoeve de zweefvliegtuigen van de Poolse parachutistenbrigade. De chaos die volgde was compleet. De Johannahoeve en omgeving werden vanaf het begin van de landingen manhaftig verdedigd door het 7e bataljon van de King’s Own Scottish Borderers. De vele inslagen in het bakstenen ondergedeelte van de villa (nummer 79) vormen nog de stille getuigen van de strijd die hier op 18 en 19 september over de oost-west as heen en weer golfde.

  18. Bij T-splitsing (schuin links abdijcomplex, schuin rechts wit huis) «RA», zand/grasweg, met hier en daar oude klinkerbestrating.
  19. Dit pad geruime tijd volgen. Links en rechts velden, verderop bos met afrastering (Papendal) aan rechterhand.
  20. Na 600 m bij 4-sprong schuin «L» de hoofdroute aanhouden.
    Let op: dit pad valt een stukje samen met een MTB-route, uitkijken dus voor fietsers met hoge snelheid.

    Je volgt nu de ontsnappingsroute van de 4e parachutistenbrigade en 7 KOSB in de richting van Wolfheze. Op de 3-sprong waar rechts de afrastering van Papendal ophoudt, voert een grasweg omhoog naar de spoorbaan. Hier trokken Engelsen artilleristen met vier van hun grote 17-ponders (antitankgeschut) over het spoor naar de zuidkant van het talud. Een van de stukken bleef op de rails steken!

  21. Bij T-kruising voor spoordijk «RA».
  22. Bosweg langs spoordijk wordt klinkerweg, later asfaltweg. Je passeert een viaduct onder de A50 door.
  23. Na 200 m voorbij de viaduct «LA», door laag tunneltje.

    Een van de raadselen van operatie Market-Garden!
    deze tunnel, een duiker voor waterafvoer, werd bij toeval door de Engelsen ontdekt. Na langdurige gevechten in de bossen aan de westkant van de Dreijenseweg en rond de Johannahoeve, moesten zij zich halsoverkop ten zuiden van de spoordijk terugtrekken op Oosterbeek:
    “Er was een tunnel ontdekt waar niemand van af wist. Het geluid dat we hoorden was afkomstig van de voertuigen van de brigade die zich er doorheen worstelden. Ik klom op de spoordijk. Onder ons gaf een jeep in een wolk van stof gas. Die trok een zesponder antitankkanon voort en ploegde zich door het rulle zand voor de ingang van de tunnel. In een wijde boog rondom de ingang stonden andere voertuigen, waaronder een paar kanonnen en een brenguncarrier. Wachtend op hun beurt om door de nauwe betonnen gang, die net breed genoeg was om een boerenkar door te laten, te ontsnappen naar de betrekkelijke veiligheid aan de andere kant van de spoordijk.” [Angus]
    Met de rug naar de tunnel zie je op het laagste punt van de grindweg een open plek. Rond 4 uur op die mooie zondagmiddag van de 17e kwam de voorste van 8 jeeps van een verkenningsgroep, die de taak had na de landing in volle vaart door te stoten naar de brug in Arnhem, in de hinderlaag terecht van de vijand. Die had zich genesteld tussen de struiken op en langs de spoordijk en op de heuvelrug (rechts), vlak vóór waar nu het viaduct van de A50 loopt. Nog steeds zijn daar de contouren van hun schuttersputten te zien.
    De eerste jeep reed zo hard dat een vlammenwerper werd ingezet om hem te stoppen. De inzittenden werden bovendien in de rug geschoten.
    De tweede jeep kwam precies bij de tunnel onder vuur te liggen en kwam hier tot stilstand. Het bergen van doden en gewonden was onmogelijk door mortiervuur. De inslagen van die granaten zijn ook nog zichtbaar als buntgraskringen in de hei (links) [Fairley].
    De tunnel is onlangs gerenoveerd. In 1944 lag er veel meer zand in de tunnel en was de doorrijhoogte zo gering, dat de chauffeur van een jeep met neergeklapte voorruit helemaal opzij moest bukken om z’n hoofd niet te stoten.

  24. Aan einde tunnel «LA», betonfietspad. Verderop viaduct onder A50 door.
  25. Na 300 m vanaf viaduct, waar betonpad flauwe bocht naar rechts maakt, schuin «R», langs geel bord Wolfheze, aflopend bospad.
  26. Na 100 m (30 m vóór een splitsing met een MTB-route) «RA».
  27. Bij T-splitsing «LA» en meteen «RA» (groen bord Bilderbergbossen).

    In dit bos probeerden de ontsnapte para’s zich in de nacht van dinsdag op woensdag te hergroeperen.

  28. Na 50 m, in bocht naar links, «RA», langs hoge geel-zwarte paal.
  29. Vlak daarna bij 3-sprong «L» aanhouden.
  30. Na passeren van een wal «L» aanhouden.
  31. Even verder zijpad naar links negeren en «RD». Rechts een droge beekbedding.
  32. Pad maakt bocht naar «R» (bij droge beekbedding).
  33. Over brugje en omhoog.
  34. Bij T-splitsing «RA».
  35. Pad naar rechts negeren.
  36. Even verder buigt het pad naar «L». Zijpaden negeren, links een open veld.
  37. Asfaltweg (Bilderberglaan) kruisen en wit hek passeren.

    De vroege ochtend van woensdag 20 september. Vanaf dit kruispunt hervatten de restanten van de 4e parabrigade aan weerskanten van de Brede Laan hun opmars in de richting van Oosterbeek. Die liep al snel vast op tegenstand. Het werd een complete veldslag in dit bos. De para’s probeerden eerst rechts (richting Utrechtseweg) en vervolgens links om de Duitsers heen te trekken. Het onderlinge verband ging verloren.
    ’s Middags rond half 2 wisten circa 60 man van het 10de bataljon langs de Bilderberg en de manege de eigen stellingen te bereiken. De overige onderdelen van de 4e parabrigade bleven in het bos achter. Daar waren ze blootgesteld aan aanvallen van tanks, infanterie, vlammenwerpers en mortiervuur en leden ze zware verliezen.
    Uiteindelijk wisten circa 150 man van het 156e bataljon een kuil aan de Valkenburglaan tegenover de manege te bezetten. Na circa 8 uur strijd wisten ze van daar uit naar Oosterbeek door te breken. Aan het eind van de dag waren er 800 Britten krijgsgevangen gemaakt en 20 mortieren, 18 jeeps, 15 antitankkanonnen en 44 motorfietsen buitgemaakt [Kershaw].
    Veel para’s konden zich aan gevangenneming onttrekken en zwierven lange tijd op de Veluwe rond. Zie de themawandeling Renkum met operatie Pegasus.

  38. Schuin «LA», een oplopende beukenlaan.
  39. Na 30 m schuin «RA», bospad omhoog.
  40. Bij 2 kruisingen «RD».
  41. Langs of over heuveltje weg vervolgen, een holle weg.
  42. Bij kruising «RD», onder houten loopbrug door.
  43. Bij volgende kruising «RD».
  44. Bij weer volgende kruising «RA» en zijpaden negeren.

    In het bosperceel rechts kwam op 19 september RAF Stirling LJ939 bommenwerper neer tijdens een bevoorradingsmissie. Er waren 4 doden en 5 overlevenden.

  45. Asfaltpad oversteken en schuin «L» aanhouden.
  46. Vlak daarna bij splitsing schuin «R», grindweg.
  47. Voor witte slagboom «LA», bospad (blauw-groen paaltje Demobos).
  48. Bij kruising «RA». Weg naar links negeren.
  49. Bij volgende kruising (middelpunt een prieeltje) «L» aanhouden.
  50. Vlak daarna weer schuin «L», pad met veld aan rechterhand.
  51. Bij verharde weg «LA», langs berm aan linkerkant.

    Behoefte aan een sanitaire stop of iets te drinken? Sla dan hier niet «LA», maar «RA» en na 300 m zie je aan je rechterhand De Oude Herberg, een restaurant waar destijds zwaar gevochten werd, zie onder. Daarna weer teruglopen naar dit punt en route vervolgen.
    In plaats van De Oude Herberg stond hier tot circa 1990 de Koude Herberg. De schuur achter het huidige gebouw hoorde bij het oude complex. Het was een eenvoudig café met ouderwetse serre, kenmerkend voor vele huizen in Oosterbeek. In de namiddag en avond van zondag de 17e werd in en om dit gebouw hard gevochten tussen de Duitsers en de stoottroepen van het 3e parabataljon. De 18e kwam hier een groep verkenners aan van het reconnaissance squadron. Enkele namen eerst een kijkje in de portiersloge van het nabijgelegen hotel De Bilderberg (je bent die portiersloge zojuist ter hoogte van de gemetselde drinkbak aan je rechterhand gepasseerd) en beschreven daarna hun ervaring aldus:
    “Er zat een hoop bloed op en rond de voordeur. Binnen, op bed, lag het lichaam van een Engelse parachutist. Het raam op de overloop was kapot en er naast lag de loop van een brengun.” (Fairley, p. 65).
    Dit moet een lid van het 3e parabataljon zijn geweest [waarschijnlijk soldaat James Benstead] dat de middelste route naar Arnhem had genomen.

  52. Vervolg route: na 70 m, tegenover Bistro Barbizon, zie je links een herdenkingsnaald en een kuil.

    De gedenknaald bij deze grote kuil van circa 50×100 m herinnert aan de vrijwel hopeloze strijd die restanten van de 4e parachutisten-brigade hier op woensdag de 20e hebben gevoerd. Eerst moest, even voor 2 uur in de middag, de kuil met de blanke bajonet worden veroverd. Enkele uren later probeerden de resterende circa 100 man in de richting van Oosterbeek uit te breken. Gillende en krijsende parachutisten, vuil en bebloed, stormden naar voren, hun wapen met gevelde bajonet in de hand. Hun aanblik was zo afschrikwekkend dat de tegenstander op de vlucht sloeg.

  53. Hier de verharde weg oversteken en «LA», breed grindpad.
  54. Na 50 m «RA», fietspad, bordje Sonnenbergbossen.
  55. Bij verharde weg aan rand van woonwijk schuin «R», stoep aan linkerhand (Hartensteinlaan).
  56. Zijstraat links negeren.
  57. Bij kruising «RA», verhard voetpad rechts van de weg (Oranjeweg).
  58. Schuin tegenover een bankje is een doorgang tussen rododendrons naar het Airborne Monument.

    Ontworpen door Jacob Maris en in 1946 onthuld door koningin Wilhelmina. In het driehoekig bosperceeltje (schuin rechts, even voorbij het bankje) bevond zich het hoofdkwartier van de verkenningseenheid. In de bosrand aan de westkant zijn nog de contouren van de schuttersputten zichtbaar. In de oude beuken zie je hier en daar uitgegroeide hakenkruizen (treffers van de Engelsen).

  59. Rechts van monument klinkerpad naar Utrechtseweg.
  60. Fietspad en weg oversteken, witte slagboom passeren richting Museum Hartenstein. De ingang bevindt zich aan de achterkant.
  61. Vanaf de voormalige (dus niet de vernieuwde) ingang aan de achterkant van het museum rechtuit over de rode klinkers.
  62. Dit klinkerpad loopt over in een deels overgroeid grijs baksteenpad.
  63. Op T-splitsing «LA», asfaltpad.
  64. Vlak daarna bij een Y-splitsing «R» aanhouden.

    Tussen beide wereldoorlogen vormden Oosterbeek en de aangrenzende Westerbouwing een populair vakantiegebied. Dit bleek uit het grote aantal hotels in deze regio. Het Parkhotel-Restaurant Hartenstein was een van de vele hotels die tijdens de Slag om Arnhem een rol speelden. Hartenstein werd bij toeval het hoofdkwartier van de 1e Britse Luchtlandingsdivisie. Van hieruit dirigeerde generaal-majoor Roy E. Urquhart de strijd.
    Het hotel is in de laatste fase van de strijd grotendeels verwoest, maar na de oorlog weer gerestaureerd. Het deed tot circa 1980 dienst als hotel en werd daarna Airborne Museum, een rol die eerder door het Kasteel Doorwerth werd vervuld. Hartenstein is onlangs ingrijpend verbouwd en opnieuw ingericht. De oude bomen in het park (en trouwens in het hele wandelgebied) vertonen alle littekens van de strijd. Langwerpige wonden zijn meestal van vlammenwerpers en reeksvormige van mitrailleurs en andere automatische handwapens. Houtzagerijen staan niet te springen om deze bomen, want menige kettingzaag raakte zwaar beschadigd door metaalscherven.

  65. Bij antitankkanon op T-splitsing «RA».
  66. Dit fietspad volgen langs sportpark (links) en hertenkamp (rechts).

    Het sportpark met tennisbanen was een krijgsgevangenkamp. De Duitsers moesten er hun eigen potje koken. Het leven achter de afrastering was minstens zo gevaarlijk als voor de bewakers, want mortiergranaten sloegen overal in en ze deden dat zonder aanzien des persoons. Het paviljoen aan de overzijde is nog origineel.

  67. Bij kruising met verharde weg (Kneppelhoutweg) «RA».
  68. Na 100 m kruis je de Hoofdlaan. Hier kun je schuin «R», achter bosschages, een glimp opvangen van villa De Brem (Hoofdlaan 3).

    Villa De Brem diende als EHBO-post voor de Engelsen, evenals de grote villa Gelders Hof, iets verderop om de hoek, op de Utrechtseweg. Het huis lag precies tussen de westelijke verdedigingslinie (Van Borsselenweg) en het divisiehoofdkwartier (Hartenstein) en was door het rieten dak extra kwetsbaar. Het huis werd diverse malen getroffen, maar het riet vatte geen vlam.

  69. Bij de kruising vervolgens «RD» (Van Lennepweg).
  70. Al vrij snel zie je links een informatiebord.

    De foto op het informatiebord (genomen op donderdag 21 september 1944) toont de beroemdste mortierploeg uit de Tweede Wereldoorlog. Zij behoorden tot het 1e Border bataljon dat dit gebied verdedigde. De geblokte pijltjes op de foto dienen om de schootsafstand te berekenen. De contouren van hun put zijn nog in de grond zichtbaar.

  71. Weg vervolgen tot vlak voor bocht naar rechts, bij bord Hemelse Berg en informatiepaneel. Schuin rechts zie je Van Lennepweg 14.

    In een tuin aan de Van Lennepweg 14 trof men in 1997 het stoffelijk overschot aan van een militair van het Border Regiment, nog met helm en geweer. Ook hij werd bijgezet op de Airborne Begraafplaats. De foto op het informatiepaneel even verderop aan de rechterkant van de Van Lennepweg is genomen in de buurt van nummer 14. De beukenhaag behoort bij dat huis. De 4 militairen op de voorgrond behoorden tot het 1e en 10e parabataljon. Zij waren hun eigen eenheid kwijtgeraakt. De militair met de verrekijker tuurt in westelijke richting naar de vijand op minder dan 100 m afstand.
    Stoffelijke overschotten worden in deze buurt nog regelmatig gevonden. Bij de uitbreiding van het bejaardencomplex Sonneberg, in januari 1994, trof men de skeletten aan van twee zweefvliegtuigpiloten, die deze sector verdedigden en in hun schuttersput begraven waren. Hun uitrustingstukken bleken nog grotendeels intact. Zij werden op de Airborne Begraafplaats bijgezet (linker blok, achterste rij).

  72. Heb je behoefte aan een sanitaire stop of iets te drinken? Volg dan hier de bocht naar «R» en bij Utrechtseweg «LA». Vlak voorbij de rotonde zie je rechts restaurant De Oude Herberg. In totaal 300 m.
  73. Vervolg route: bij het informatiepaneel «LA», zandweg tussen 2 velden door.
  74. Einde zandweg «RA», betonfietspad (links bossen van landgoed De Hemelse Berg, rechts weiland).
  75. Zijpaden negeren, over brugje (links beek, rechts vijver) «LA».
  76. Fietspad vervolgen met een beekje aan de linkerhand.
  77. Bij kruising met grindpad het fietspad vervolgen.
  78. Bij T-kruising Van Borsselenweg «LA».

    Links witte voormalige boerderij en landgoederen De Hemelsche Berg en Laag Oorsprong, rechts bossen van Hoog Oorsprong. Zie informatiepaneel bij tuin ‘Lage Oorsprong’ (links). De Van Borsselenweg werd van de Utrechtseweg tot en met de Westerbouwing de hele Slag om Arnhem lang verdedigd door het 1e bataljon van het Border regiment. Heuvel De Westerbouwing, met het restaurant, werd na zware gevechten op donderdag 21 september door de Engelsen opgegeven, waarmee ook het gebruik van het Drielse Veer verloren ging. Zij trokken zich toen terug op de lijn van Laag Oorsprong over de Hemelsche Berg naar Villa Dennenoord (stond bij het Dennenoordpark). Daarna probeerden de Dorsets vanuit de Betuwe de Rijn over te steken en de Westerbouwing te heroveren. Tevergeefs.

  79. Na 150 m zie je links nummer 36 (Oorsprong).
  80. Nog eens 50 m verderop, bij geel bordje Landgoed Oorsprong, voetpad naar «L».
  81. Na 50 m «RA», richting betonnen rand van voormalig zwembad, tegenwoordig een mooi uitzichtpunt.
  82. Zwembad doorkruisen en bij T-splitsing «LA», bospad.

    Het 2e parachutistenbataljon onder luitenant-kolonel John Frost was een van de drie bataljons die de Arnhemse Rijnbrug moesten zien te veroveren. De Benedendorpsweg was de route waarlangs dit bataljon optrok, op de namiddag van zondag de 17e. Het bataljon slaagde erin – in gezelschap van Nederlandse gidsen, maar opgehouden door juichende Nederlanders – de brug nog die avond te bereiken. Rechts zie je de beboste hoogte van de Westerbouwing.

  83. Op T-kruising bij beek «RA».
  84. «LA» over brugje en na 10 m «R» aanhouden, omhoog langs afrastering (linkerhand).
  85. Bij T-splitsing bij bank «LA» (rechts weiland), ongeveer langs groene afrastering van voormalig en intussen afgebroken landgoed De Hemelsche Berg (links).

    Het toenmalige landgoed De Hemelsche Berg was in het bezit van de familie Beelaerts van Blokland. Er schuilden op zeker moment 300 burgers in het koetshuis en 50 in het landhuis zelf, plus 25 gewonde soldaten. Vanuit het torentje van het huis konden de bewoners het hele centrum van Arnhem zien branden. Het landhuis brandde op zondag de 24e af – net toen de burgers uit het koetshuis het probeerden te bestormen, in de veronderstelling dat daar beter voedsel te krijgen was. De volgende dag zocht de familie Beelaerts zelf een goed heenkomen.

  86. Bij asfaltweg «RA», over de oprijlaan De Hemelsche Berg, langs Villa Transvalia (rechts).
  87. Bij T-splitsing Benedendorpsweg «LA», asfaltweg met tegelstoepen.
  88. Na 50 m «RA», klinkerweg Dennenoordpark (links bungalows, rechts boomgaard).

    De boomgaard (rechts) vormde deel van het toenmalige landgoed Dennenoord. Daar woonde toen dr. B.C. de Jonge, een bekende advocaat en procureur uit Den Haag. Hij was een conservatieve aristocraat en gewend zijn maaltijd (boven) gescheiden van zijn personeel (beneden) te gebruiken. De verbroedering tussen de sociale klassen kwam nooit zo snel tot stand als toen op zondagavond 17 september 1944 de kogels door het huis vlogen. Het verhaal gaat dat De Jonge niet wist hoe snel hij zich beneden bij zijn personeel moest voegen! Tijdens de strijd werd het huis zo zwaar beschadigd dat het na de oorlog is afgebroken. De Jonge leefde tot 1958 teruggetrokken in Zeist.

  89. Einde weg «LA».
  90. Klinkerweg wordt klinkerpad, Kerkpad, en over brugje over beek (links twee vijvers op verschillend niveau).
  91. Zijpad negeren (rechts in weiland soms kwelwater).

    Rechts zie je de uiterwaarden waar in de nacht van 25 op 26 september de restanten van de 1e Britse luchtlandingsdivisie in stromende regen in gammele bootjes over de Rijn werden geëvacueerd. Van de circa 10.000 gelande manschappen bereikten slechts circa 2.200 veilig de Betuwe. De overigen waren gesneuveld (circa 1130), krijgsgevangen (circa 6.000, waarvan circa 3.000 gewond waarvan circa 300 uit Oosterbeek) of ontsnapt (enkele honderden) [Chester Wilmot].

  92. Bij huis Nooitgedacht (1880) hekje passeren en pal langs het huis het gras/grindpad vervolgen.
  93. Afslag naar links negeren, «RD» naar oude NH Kerk (links de oude pastorie).

    Nadat het 1ste en het 2e parachutistenbataljon in het westen van Arnhem waren vastgelopen op krachtige Duitse tegenstand (met tanks), trokken ze zich terug op Oosterbeek. Vervolgens concentreerde de Britse verdediging zich aan de zuid-oostzijde van hun sector zo’n 100 meter ten oosten van de oude N.H. Kerk. Ten zuiden en ten oosten van het kerkgebouw stonden Engelse houwitsers opgesteld.
    Allengs werd hierdoor de naast de kerk gelegen Oude Pastorie, bewoond door het echtpaar Ter Horst-Arriëns, een hulppost van de Engelse Militair-Geneeskundige Dienst. Op het hoogtepunt van de strijd bood dit pand, op alle verdiepingen, onderdak aan honderden gewonden, die niet zelden in het huis voor een tweede of derde keer verwond werden door inslaande granaten en rondvliegende scherven. Na de strijd boden huis en tuin een desolate aanblik: het huis was zwaar beschadigd, voor zover niet in de tuin begraven, lagen de doden achter langs de buitenmuren opgestapeld. Bovendien lag de tuin bezaaid met talloze wrakken van uitgebrande jeeps en ander oorlogsmaterieel.
    De dorpskerk uit circa 900 was totaal verwoest, het terrein eromheen doorsneden met vele loopgraven. Vanaf de preekstoel in de kerk hield de commandant van die sector een vlammende peptalk voor zijn manschappen. Met steun van verdragende artillerie van het 2e Britse leger in Nijmegen verhinderden zij dat vijandelijke tankeenheden de basis van de sector Oosterbeek afsneden van de rivier.

  94. Bij kerk «L» aanhouden.
  95. «LA» Benedendorpsweg.
  96. Bij 3-sprong «RA» (Dr Brevéestraat).

    Op nr 138 (links) de oude pastorie, [Kate A. ter Horst-Arriëns], iets verderop (rechts) de Concertzaal, geschonken door de familie Kneppelhout aan de bevolking van Oosterbeek. Hier was de commandopost van de lichte veldartillerie. Dinsdag de 26e werden de nog lopende gewonden hier verzameld en afgemarcheerd in krijgsgevangenschap.

  97. Na 70 m «LA», Bildersweg (rechts huizen, links velden).
  98. Bildersweg volgen, later asfaltfietspad tussen afrasteringen.
  99. Langs oude tuin van landhuis Rijnheuvel (links).

    De alom in Oosterbeek aanwezige afrasteringen vormden voor de Britten een ernstige belemmering bij het zoeken van dekking.

  100. Bij splitsing Hazenakker (karakteristieke boerderij rechts) «LA» omhoog.
  101. Bij T-splitsing klinkerweg Pietersbergseweg «RA» omhoog, langs huize De Pietersberg (links).
  102. Klinkerweg volgen. Na 200 m zie je links 3 grote zwerfkeien. Schuin tegenover zie je rechts Huize Tafelberg (nummer 46).

    Nummer 46 is Hotel Tafelberg, tegenwoordig een luxe appartementencomplex. Het oorspronkelijke hotel werd in 2002 gesloopt, op het oudste voorste deel na, dat uit 1932 dateert en dat men zo zorgvuldig mogelijk in het nieuwe complex heeft geïntegreerd. Het was na de oorlog vele jaren eigendom van de paters van de Afrikaanse Missiën (nu op nummer 38) en heette Huize Tafelberg. In die periode werd het pand wit geschilderd, op het ingangsportaal na. Hotel Tafelberg was tijdens de Slag om Arnhem het belangrijkste noodhospitaal. Gewonden van beide partijen, evenals burgers, werden hier onder zeer moeilijke omstandigheden behandeld en verpleegd. Behalve de Engelse Militair-Geneeskundige Dienst (RAMC) werkten hier plaatselijke artsen, verpleegkundigen en andere Oosterbeekse burgers zij aan zij. Op de biljarttafels in het voorste gedeelte werden operaties uitgevoerd. In de twee oude garages tegenover de ingang van Huize Tafelberg (in 2002 gesloopt) lagen na afloop van de strijd de lijken hoog opgestapeld. Vlak voordat de luchtlandingen plaatsvonden, verbleef in dit hotel de Duitse veldmaarschalk Walter Model, die vervolgens ijlings naar de Achterhoek verdween.

  103. Pietersbergseweg naar het noorden volgen (rechts oude villa’s, links ook bos) tot Utrechtseweg. Rechts op de hoek zie je restaurant Schoonoord – een bezoekje waard, zie onder.

    De westkant van de Pietersbergseweg en de daarachter liggende Paasberg werden vooral verdedigd door de 21e onafhankelijke parachutistencompagnie. Op nummer 34 (voormalige villa Johanna) hadden zij een verbindingscentrum ingericht.
    Aan de oostkant van de kruising met de Utrechtseweg liggen Schoonoord en Vreewijk. Deze toenmalige hotels deden eveneens dienst als noodhospitaal. Ze lagen precies in de frontlijn en wisselden geregeld van bezitter. Uitgebrande Rode-Kruisjeeps markeerden de parkeerplaatsen en het wegdek bij de hotels. Deze situatie is vastgelegd in het bekende schilderij Crossroads van David Shepherd, dat in het Airborne Museum hangt. Schoonoord werd geheel verwoest en is niet herbouwd als hotel; Vreewijk functioneerde tot omstreeks 1980 wel als zodanig.

  104. Bij kruispunt «RA», stoep naast fietspad.
  105. Na 150 m, bij zijstraat Annastraat, «LA» zebrapad over en aan overkant «RD», voetpad.
  106. Na 150 m weg oversteken via zebrapad en «RD».
  107. Vlak daarna, bij paaltje met markering Klompenpad, «LA», onverhard pad.
  108. Doorlopen tot weg, witte slagboom passeren en «RA» (Generaal Urquhartlaan).
  109. Flauwe bocht naar «L» en «R» volgen.
  110. Vlak vóór T-splitsing «LA», weg oversteken, «RD» over stoep, via zebrapad volgende weg (Stationsweg) oversteken, «RA» en vlak daarna «LA» (Cronjéweg).
  111. Na 150 m «RA» (Van Dedemweg).
  112. Zijstraat naar links negeren.
  113. Verderop links passeer je hotel Dreyeroord.

    Hotel Dreyeroord, door de Engelsen The White House genoemd, vormde de kern van de noordelijke verdedigingssector. Deze werd verdedigd door the King’s Own Scottish Borderers (KOSB), die eerder de Johannahoeve hadden verdedigd. In het park vonden man-tegen-man gevechten plaats. Het hotel raakte zwaar beschadigd, maar is na de oorlog in de oude luister hersteld. In 1947 kwamen de grootouders en ouders van de huidige eigenaar, de familie Van der Straaten, in het bezit van dit hotel. Zij hebben de herbouw ter hand genomen. Het hotel herbergt nu een klein museumpje over het KOSB-regiment dat in 1944 het gebouw verdedigde. Het is intussen ook een ‘martiaal monument’, aldus de eigenaar.

  114. Bij T-splitsing «RA» (Graaf van Rechterenweg).
  115. Met de bocht mee naar «L».
  116. Je bent weer terug op het station.