Arthur van Essen
Laatste berichten van Arthur van Essen (alles zien)

Wandelroute Planken Wambuis

Pegasus II-themawandeling: Planken Wambuis – Noord-Ginkel.
Een wandelroute ter herdenking van operatie Market Garden (Slag om Arnhem) in 1944.

Update 5 september 2020

Vandaag deze wandelroute nagelopen. Diverse veranderingen in het stuk vanaf Juffrouw Tok tot voorbij de Mechelse Kuil zijn verwerkt. Routebeschrijving is geheel up-to-date. Daarnaast ook kaartje en foto’s toegevoegd.

In dezelfde regio

Ook de Tweevoeter-wandelroute Ginkelse Heide loopt in dit gebied. Beide routes vallen voor een klein deel samen. Liefhebbers van lange wandeltochten kunnen ze combineren tot één wandelroute.

Het verhaal achter deze wandelroute

Planken Wambuis is een van de drie oude uitspanningen langs de ‘hessenweg’ (=handelsweg, zo genoemd naar de Duitse karren voor het vervoer van glas- en aardewerk) tussen Ede en Arnhem. De andere zijn ‘De Leeren Doedel’ en ‘Herberg Zuid-Ginkel’. Alle drie speelden een rol in de Slag om Arnhem.

Betekenis Planken Wambuis

De oorsprong van de naam Planken Wambuis is niet geheel duidelijk. Mogelijk ontleent de uitspanning zijn naam aan de productie van doodskisten in het omringende bosgebied – misschien bij de dichtbij gelegen Edese Houtzagerij? Ook kan de naam een verwijzing zijn naar de vorm van de schuur waar ’s nachts de karren van de reizende handelaars werden ingereden. Het huidige pand, dat tijdens de Slag om Arnhem zwaar beschadigd werd, dateert van 1928.

Zwervende militairen

Eén ding is zeker: het is historische grond die u hier betreedt. Na de mislukte Slag om Arnhem in september 1944 namelijk zwierven hier – en elders op de Veluwe – honderden geallieerde militairen rond. Ze hoopten op een kans om door de vijandelijke linies heen te breken. Zo zouden ze de bevrijde zuidelijke oever van de Rijn kunnen bereiken. Het ging hier om militairen die bij het begin van de strijd verkeerd waren gedropt of die tijdens de daarop volgende gevechten hun eenheid waren kwijt geraakt. Onder hen bevond zich ook enig luchtmachtpersoneel.

Evaders

Anderen waren door de Duitsers krijgsgevangen gemaakt, maar weer ontsnapt. Of ze lagen gewond in een ziekenhuis en werden van daaruit door het verzet ontvoerd of ontsnapten zelf. Weer anderen probeerden op eigen gelegenheid de geallieerde linies te bereiken. Maar de meesten kwamen vroeg of laat toch in contact met het Nederlandse verzet. Deze mensen stonden bij de geallieerden bekend als ‘evaders’.

De Rijn oversteken

Twee maal heeft het verzet te Ede een poging gedaan om een grote groep ‘evaders’ met behulp van ter plaatse goed bekend zijnde gidsen over de Rijn tussen Wageningen en Renkum te loodsen. De eerste maal in de nacht van 22 op 23 oktober 1944 (Pegasus I), de tweede keer in de nacht van 17 op 18 november 1944 (Pegasus II). Daarbij trok men o.a. over de in deze wandeling beschreven paden. De eerste poging was een groot succes, de tweede draaide uit op een faliekante mislukking.

Kaartje en gps

Routebeschrijving

1. Vanaf parkeerplaats Café Planken Wambuis asfaltweg (N224) oversteken (pas op!), op fietspad LA, bij ANWB-paal 62199/1 RA (Planken Wambuisweg).

Op 17 september 1944 landden Britse luchtlandingstroepen met zweefvliegtuigen op het landingsterrein ten noordwesten van Wolfheze. Een van de bataljons was 7 KOSB (=King’s Own Scottish Borderers). De A-Compagnie van dit bataljon vestigde zijn hoofdkwartier in Café Planken Wambuis. Het had als taak de weg Ede-Arnhem tussen Planken Wambuis en Herberg Zuid-Ginkel af te grendelen. Daartoe stuurde de A-Compagnie een peloton naar de bosrand bij Herberg Zuid-Ginkel. Dit peloton groef zich in aan weerszijden van de autoweg, ter hoogte van de Heidebloem Allee. Na de gevechten rond de Ginkelse Heide trok 7 KOSB zich terug op de Johannahoeve (nu het St Josefklooster) ten noorden van Oosterbeek.

Rond 16.00 uur op dinsdag 19 september vond ter hoogte van Planken Wambuis een gewaagde uitbraak plaats van een Britse verkenningseenheid, bestaande uit zeven zwaarbewapende jeeps en dertig man. De eenheid was van de Buunderkamp door het bos gekomen en wilde even ten westen van Planken Wambuis de autoweg Ede-Arnhem opgaan. Intussen hadden de Britten vastgesteld dat het hele bosgebied vol zat met Duitsers. Besloten werd met vol gas door te breken in de richting van Wolfheze.

Op hetzelfde moment dat zij besloten te gaan rijden, hoorden de Britse verkenners de vliegtuigen en zweefvliegtuigen met het materieel voor de Poolse parachutisten dreunend over komen. Op dat moment barstte overal in het bosgebied rondom Planken Wambuis het Duitse luchtafweergeschut los. Van deze herrie maakten de Britten gebruik om met plankgas vanuit de bosweg de autoweg op de draaien en de tunnel, gevormd door de beukenbomen aan weerskanten van de autoweg, in te duiken. In de greppels langs beide kanten van de weg (het fietspad lag destijds vóór de bomen, op ongeveer anderhalve meter van de rijbaan) lagen echter honderden Duitsers, schouder aan schouder bijna, in hinderlaag. De Duitsers openden het vuur en de Britten begonnen te zigzaggen. De eerste chauffeur verloor de macht over het stuur, de jeep botste tegen een boom.

Het werd de Britten duidelijk dat zij in een hinderlaag waren gereden. Er zat niets anders op dan met hoge snelheid door te rijden. ‘Het leek alsof de hel was losgebroken’ zou later een van de overlevenden opmerken. De derde jeep werd door een granaat getroffen en ontplofte in de lucht. De stukken regenden rondom neer. Dit gebeurde zo’n 1500 meter ten oosten van het café Planken Wambuis, daar waar nu het viaduct over de A12 ligt. De herrie was oorverdovend. Ook de Britten lieten zich niet onbetuigd en vuurden met hun zware en lichte mitrailleurs en stenguns in de greppels langs de weg. De snelheid van de jeeps intussen opgelopen tot boven de 110 km toen de volgende jeep in de motor werd geraakt en afsloeg. Deze jeep eindigde in een greppel langs de kant van de weg.

De daarop volgende jeep wist een botsing te voorkomen door met hoge snelheid door de dunste takken van een boom te rijden die de Duitsers over de weg hadden gelegd. De zevende jeep was tijdig omgedraaid en weer het bosgebied ten zuiden van Planken Wambuis ingereden. De inzittenden werden twee dagen later bij Wolfheze door de Duitsers gevangen genomen. Aan het einde van deze aktie waren er slechts twee jeeps en zeven inzittenden in de richting van Wolfheze doorgebroken.

2. Bij klaphek en wildrooster RD, beukenlaan.

3. Beukenlaan wordt grindweg. Deze vervolgen en zijpaden negeren. Links en rechts wisselen bos en heide elkaar af.

4. Fietspad aan rechterhand houden, grindweg wordt zandweg.

5. Zandweg vervolgen. Deze maakt flauwe bocht naar links. Bij open heideterrein (rechts) uitzichtpunt.

6. Op 4-sprong, bij paddenstoel 25338/001, schuin links aanhouden (richting Ede/Lunteren, karrenspoor met fietspad (links).

7. Na ca. 1,5 km, op kruising bij paddenstoel 25340/001 LA, zandweg met fietspad (links).

8. Waar zandweg bosweg wordt en fietspad kruist, bosweg vervolgen en zijpaden negeren, zijpaden negeren. Fietspad kruist het zandpad, ligt nu rechts.

Het traject dat u vanaf Planken Wambuis tot hier toe heeft afgelegd maakte deel uit van de oorspronkelijk geplande ontsnappingsroute van de evaders die in de nacht van 17 op 18 november 1944 vanaf Lunteren in de richting van de Rijn waren vertrokken. Waar het fietspad van de linker- naar de rechterkant van de weg gaat besloot de Britse commandant, Majoor Maguire, met het oog op de krappe nog beschikbare tijd, een kortere route te nemen. Komend vanuit het noorden, sloeg hij hier rechtsaf, om in de richting van de Heidebloemplas te gaan en dan vervolgens bij de Edese Houtzagerij de autoweg Ede-Arnhem over te steken. U bevindt zich vanaf dit punt dan ook op de feitelijke marsroute van Operatie Pegasus II.

9. Na ca. 1 km vanaf de laatste paddenstoel, bij ruiterpaaltje 55, LA, bosweg. Na 100 m RA, bij ruiterpaaltje 44, bosweg. Zijpaden naar links negeren.

Even voordat u linksaf slaat, stond rechts in het bos het stafkwartier van de Duitse artilleristen, terwijl zich aan uw linkerhand in het bosgebied hun artillerieopstellingen bevonden. Deze waren bedoeld om de geallieerden die zich reeds in de Betuwe bevonden, te belemmeren de Rijn over te steken. De Duitsers stuurden regelmatig patrouilles uit en het was met een van deze patrouilles dat de 86 evaders ongeveer hier contact met de vijand kregen. De lange colonne raakte hierdoor het onderlinge contact kwijt, waardoor de voorhoede zich al op de Heidebloem Allee bevond, terwijl de rest zich nog in het bosgebied hier bevond.

10. Rechts passeert u een open heideveld. Na 100 m voorbij het einde van dit veld, bij paaltje met ruiterpaaltje 44, RA, breed graspad door het bos. Bij 3-sprong L aanhouden en doorlopen tot fietspad (aan de andere kant ligt de Heidebloemplas).

Terwijl de ca. 30 man van de voorhoede zich al in de Heidebloem Allee bevond, speelde zich ter hoogte van dit punt het volgende incident af. Toen Maguire op een open plek op de Heidebloem Allee appèl hield en constateerde dat hij maar 30 van de ca. 80 man bij zich had, ging hij met twee bij de groep behorende Nederlanders terug om de rest te zoeken. Plotseling werd een van de Nederlanders besprongen door iemand die probeerde hem een mes tussen de ribben te steken. Het was Majoor John Coke, de commandant van de achterhoede. Coke had de Nederlander voor een Duitser aangezien!

Maguire kwam tussenbeide en legde Coke uit waar de voorhoede was en droeg hem op zich binnen 10 minuten met zijn mensen aan te sluiten. Coke had zich nog maar nauwelijks op de terugweg naar zijn mensen begeven of uit een zijpad ter hoogte van waar u nu staat klonk ‘Werda’. Coke antwoordt ‘yes’ , denkend met zijn eigen mensen te doen te hebben. Een zenuwachtige Duitser roept ‘Halt, halt, Werda?’. In zijn beste Duits roept Coke ‘Freund’. Vanuit het duister klinkt de vraag ‘Was ist Freund?’ Als daarop geen antwoord komt, schieten de Duitsers in de richting van Maguire en de twee anderen hun wapens leeg en verwijderen zich. Een van de Nederlanders hoort iemand kermen maar kan in het donker niets onderscheiden.

Maguire en de twee anderen gaan met een grote boog terug naar de voorhoede in de Heidebloem Allee. Nadat de 10 minuten verstreken zijn en er niemand van de ca 50 achterblijvers is komen opdagen, trekt Maguire met de voorhoede verder in de richting van de autoweg Ede-Arnhem.

Wat was er intussen met Coke gebeurd? Deze was op de terugweg verdwaald. Hij had zich, met twee anderen, om inlichtingen te verkrijgen, begeven naar het huis in het bos dat het stafkwartier van de Duitse artilleristen bleek te zijn! Hier werd het groepje aangeroepen door een Duitser die vrijwel onmiddellijk met een automatisch wapen het vuur opende. Coke werd dodelijk getroffen. De anderen raakten gewond.

Coke was een uitzonderlijk dappere man. Hij had als officier in het 7 KOSB in Oosterbeek bij de verdediging van Hotel Dreijeroord een prominente rol gespeeld. Hij was er gewond geraakt en was vervolgens, als begeleider van een groep Britse gewonden, door de Duitsers gevangen genomen. Hij wist zich, door zijn welsprekendheid, bijna zijn gevangenschap (en die van de soldaten die hij begeleidde) uit te praten. Is later toch weer ontsnapt, kwam in contact met het verzet en nam in november 1944 een deel van de leiding van Pegasus II op zich.

11. LA, betonnen fietspad, Heidebloemallee.

De Heidebloemplas is aan uw rechterhand zichtbaar. Na ca. 120 m, ter hoogte van de natuurcamping (rechts) komt u op de open plek waar zich de voorhoede van 30 man o.l.v. Maguire bevond. Alle oude beukenbomen aan weerszijden van de Heidebloem Allee vertonen tekenen van de strijd: inslagen van handvuurwapens en mortierscherven. Hier kwamen op 18 sept. 1944 ook te ver noordelijk afgedreven Britse parachutisten in de bomen terecht.

Aan het einde van deze laan, bij de kruising met de toenmalige betonweg, liep de voorhoede van de evaders in een hinderlaag van de Duitsers. Lichtkogels zetten plotseling de omgeving in een hel licht, van verschillende kanten ontbrandde mitrailleurvuur. De chaos was groot. Alle verband was verbroken, sommigen vluchtten weer terug het bos in, anderen staken de weg over. Slechts kleine groepjes wisten na vele omzwervingen de Rijn te bereiken. Velen van de lange colonne zijn weer gevangen genomen of raakten gewond en belandden in Apeldoorn en in Hoenderloo in een Duits lazaret.

Aan het einde van de Heidebloem Allee, aan weerszijden van de kruising met de autoweg, bevonden zich op 17 en 18 september 1944 de stellingen van het 4e peloton van de A-Compagnie van de 7 KOSB. Die stellingen werden twee maanden later door Duitsers ingenomen!

12. Na ca. 850 m, een stukje voor het houten klaphek, op kruising met ruiterpad RA, door hek in afrastering. Dit pad, aanvankelijk langs bosrand (rechts), later open land, maakt grote bocht naar links. Bij einde pad zomerhuisjes en camping (rechts). Door afrastering met hek en wildrooster naar parkeerplaats van restaurant Juffrouw Tok.

Ten tijde van de dropping van de 4e Britse Parachutistenbrigade op de Ginkelse Heide (in de middag van maandag 18 september 1944) was dit café het hoofdkwartier van een Duits wachtbataljon dat in allerijl vanuit Amersfoort hierheen was vervoerd. De afdeling zware wapens van de Duitsers (geschut en mortieren) bevond zich in het open terrein waar u zojuist doorgewandeld bent. Vanuit de herberg probeerde de Duitse commandant de acties te coördineren, gericht tegen de Britse luchtlandingstroepen die zich de vorige dag rondom de heide hadden ingegraven om het droppingsterrein (de Ginkelse Heide) op 18 september te kunnen verdedigen.

De herberg was tevens aangewezen als verzamelpunt van het 10e Britse parabataljon. Zo kon het gebeuren dat de Duitse commandant, die in het café op een tafel lag te slapen, verrast werd door Britse parachutisten die rondom het café waren geland! Hij vluchtte met zijn adjudant door de achterdeur in de richting van de wat noordelijker gelegen boerderij De Hindekamp. De afdeling zware wapens van de Duitsers nam vervolgens de eigen commandopost onder vuur! Een even ten westen van de herberg gelegerde reservecompagnie sloeg eveneens op de vlucht.

13. Op parkeerplaats RD, in richting autoweg. Voor restaurant langs. Ter hoogte van vluchtheuvel de autoweg oversteken. RD fietspad. Links een roestbruin herdenkingsmonument voor de luchtlanding.

Voor het Airborne-monument, op de hoge grond bij de vier oude beuken, ziet u nog de contouren van door de Duitsers gegraven loopgraven. Het monument met het gevleugelde paard Pegasus vermeldt de data van de luchtlandingen als 17 en 18 september 1944. Op de Ginkelse Heide vonden deze pas plaats op maandag 18 september 1944.

14. Fietspad vervolgen, tussen schaapskooien door, vervolgens zandweg (naast fietspad en open heide, rechts).

15. Weg RD vervolgen. Bij bosrand en bordje parkeerplaats ’t Wijde Veld schuin L.

Hier worden de contouren van het voormalige werkkamp ‘t Wijde Veld’ zichtbaar. Het was, evenals nu, omgeven door een afrastering. Dit kamp, in 1935 gesticht voor jeugdige werklozen, bestond ten tijde van de luchtlandingen uit zes barakken. Hiervan waren er twee bestemd voor wonen en slapen. De overige deden dienst als eetzaal, ontspanningsruimte, keuken en woning voor het kamphoofd en zijn gezin.

Eerder in de oorlog waren hier arbeiders gehuisvest die aan het ‘Hazenpad’ (=de huidige A12, zo genoemd als vluchtroute voor de Duitsers bij een eventuele invasie van West-Nederland) werkten. Tegen de avond van 17 sept. 1944 werd het barakkenkamp door de Britten bezet, om te voorkomen dat de vijand op 18 sept. vanuit het kamp het landingsgebied onder vuur zou kunnen nemen. Bij hun komst werden de Britten hartelijk begroet door de bewoners: mannen, vrouwen en kinderen. Het bleken Zeeuwse evacués te zijn. De mannen werkten overdag bij boeren in de buurt en de kinderen gingen in de kantine naar school.

Geen van de ingezetenen van het kamp sprak Engels. Er bevonden zich in het kamp geen Duitsers. De Britten beloofden de bewoners van het kamp zo goed mogelijk te beschermen. Een peloton Britten nestelde zich in de door de burgers reeds aangelegde loopgraaf. Tijdens de hevige gevechten die hier in de nacht van 17 op 18 sept. 1944 tussen Duitsers, Nederlandse SS’ers en Britten plaatsvonden, wisten de Duitsers tot in het kamp door te dringen en een vijtigtal Britten te omsingelen en gevangen te nemen. Deze gevangen genomen Britten werden afgevoerd naar een veldje even ten westen van Herberg Zuid-Ginkel.

Toen rond 7 uur in de morgen de Britten een poging ondernamen om de gehele bosrand tot aan de Herberg Zuid-Ginkel van vijand te zuiveren en daarbij het barakkenkamp weer naderden, werden zij van daar uit door de Duitsers onder vuur genomen. De Duitsers schoten dwars door de ramen naar buiten. De burgerbewoners zaten toen net aan het ontbijt. Er werd gegild. De Britten gooiden een rookgranaat en trokken zich terug tussen de bomen. Nadat de strijd hier was geluwd, moesten de bewoners van de Duitsers het kamp verlaten.

16. Einde beukenlaan RD via hekje naar grasveld. Schuin L richting picknickbank. Links van deze bank de afrastering volgen, omhoog naar amfitheater. Schuin R het pad volgen richting volgend klaphek bij open weide.

17. Hier RD, afrastering aan rechterhand houden. Waar de afrastering RA naar rechts gaat, RA.

18. Bij V-splitsing, ter hoogte van hek in afrastering (rechts), schuin LA.

19. Waar heide overgaat in bos RD, bosweg (gemarkeerde route verlaten).

20. Dit bospad meer dan een halve kilometer volgen. Diverse flauwe bochten volgen en bij meerdere kruisingen steeds RD. Doorlopen tot je bij een grote kuil aankomt, de Mechelse Kuil.

21. Bij Mechelse Kuil RA (rode paaltjesroute volgen). Na een kwart rondje rondom de kuil RA, bospad met markering.

De ‘Mechelsche Kuil’ staat reeds als zodanig op een kaart uit 1632. In Germaanse tijden werd deze kuil gebruikt als dingplaats, waar recht werd gesproken. De plaatsnamen Mechelen en Machelen stammen af van het oudgermaanse ‘maxla’ = dingplaats, rechtsplaats, vergaderplaats. Een Veluwse sage verhaalt van een herberg die hier, als straf voor het slechte leven van de herbergier, ooit in de grond zou zijn verzonken.

22. Het pad buigt af naar R. Daarna bij kruising RD. Waar het pad afbuigt naar R, opnieuw RD.

23. Bij kruising met zandpad LA. Bij V-splitsing schuin R, iets omhoog.

24. Dit bospad zo’n 800 meter blijven volgen, diverse bochten. U kruist een keer een MTB-route.

25. Bij betonnen fietspad LA. Even verderop kom je uit bij de N224 (Ede-Arnhem), hier RA fietspad. Na ruim een kilometer bereikt u Café Planken Wambuis. Einde wandeling.

 

Geraadpleegde literatuur

  1. Bauer, C. en Boeree, Th. A. 1963. De Slag bij Arnhem.Amsterdam/Brussel: Elsevier.
  2. Fairley, J. 1978. Remember Arnhem. Aldershot: Pegasus Journal.
  3. Kershaw, R.J. 1990. ‘It never snows in September’. Shepperton: Ian Allan.
  4. Middlebrook, M. 1994. Arnhem 1944. Harmondsworth: Viking Press.
  5. Noordman, W. 1998. Gevangen op de Veluwe. Kampen: Voorhoeve.
  6. O’Reilly, J. 2017. Arnhem. Walking in Their Footsteps. Thoroton: Thoroton Publishing Ltd.
  7. Sigmond, R. en Van den Bosch, C. (red.). 1999. Ontsnapping over de Rijn. Operaties ‘Pegasus’I en II, okt/nov 1944.Oosterbeek: Airborne Museum.
  8. Turnbull, J. and Hamblett, J. 1994. The Pegasus Patrol. Stockport, Cheshire: Stockport Printing Co., Ltd.
  9. Verhoef, C.E.H.J. 2002. De Slag om de Ginkelse Heide bij Ede, 17 en 18 september 1944. Soesterberg: Uitgeverij Aspekt.
  10. Waddy, J. 2001. A Tour of the Arnhem Battlefields. Barnsley: Leo Cooper.
  11. Werkman, E. (red.). 1965. Ik néém het niet! Leiden: A.W. Sijthoff.

Bronnen foto’s

(7) Planken-Wambuis (oud), ’t Wijde Veld (oud);
(8) Luchtfoto RAF 18. sept. 1944;
(3) In de buurt van Herberg Zuid-Ginkel…, Duitsers met bren en mg42…;
Overige foto’s: Arthur van Essen.